Του Ιάσονα Χανδρινού*
Από την αρχή σχεδόν του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο στρατοπεδικός εγκλεισμός των εχθρών του Γ’ Ράιχ και η καταναγκαστική εργασία ανθρώπων από τις κατεχόμενες περιοχές βρίσκονταν στον πυρήνα του γερμανικού πολιτικοστρατιωτικού σχεδιασμού. Στις αρχές του 1945, την πολεμική μηχανή των Ναζί κρατούσαν στη ζωή εκατομμύρια άνθρωποι. Επιστρατευμένoι πολίτες-εργάτες, εβραίοι επιζώντες στα στρατόπεδα, πολιτικοί κρατούμενοι και αντιστασιακοί, αιχμάλωτοι πολέμου, άνδρες και γυναίκες κάθε πιθανής προέλευσης και ηλικίας, από όλες τις χώρες της Ευρώπης, βρίσκονταν στο γερμανικό έδαφος, παγιδευμένοι ανάμεσα σε σαρωτικούς βομβαρδισμούς, τη συμμαχική προέλαση και την ένταση της ναζιστικής τρομοκρατίας. Η εμπειρία του στρατοπεδικού εγκλεισμού και της καταναγκαστικής εργασίας έχει παράξει και συνεχίζει να παράγει ένα υπερθνικό απόθεμα μνήμης, που λειτουργεί ως σημείο αναφοράς για πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
Στην Ελλάδα, η ιστορία των ομήρων, αιχμαλώτων και καταναγκαστικών εργατών που βρέθηκαν στα εδάφη της ναζιστικής Γερμανίας από το 1939 έως το 1945 καταγράφει μια αρκετά ηχηρή απουσία από το, κατά τα άλλα, σταθερά διευρυνόμενο πεδίο των μελετών γύρω από τον πόλεμο και την κατοχή. Αν εξαιρέσει κανείς μερικές δεκάδες ατομικές μαρτυρίες, πρόκειται για μια εμπειρία μάλλον αχαρτογράφητη, ακόμα και ως προς τα ποσοτικά δεδομένα (πόσοι Έλληνες εκτοπίστηκαν, πόσοι σκοτώθηκαν), ενώ υπάρχει αμηχανία ακόμα και για την ορθή εννοιολόγηση σημαινόντων και σημαινομένων («όμηρος», «αιχμάλωτος», «κρατούμενος», «εκτοπισμένος», «εξόριστος») που να λαμβάνει υπόψη αφενός γλωσσικές και σημασιολογικές παραμέτρους, αφετέρου την ίδια την ιστορικότητα των όρων μιας εμπειρίας που βιώθηκε από πολλά έθνη και αποτυπώθηκε σε πολλές γλώσσες.1Αυτή η απλή αδυναμία περιγραφής του ιστορικού υποκειμένου που καταχρηστικά θα ονομάζαμε «εκτοπισθέντες» δημιουργεί διάφορες στρεβλώσεις, ενώ απουσιάζει μια διαβαθμισμένη τυπολογία θυμάτων, ενώ ακόμα και τα κατεξοχήν θύματα των ναζιστικών στρατοπέδων στη χώρα μας, οι Έλληνες εβραίοι, μόλις πρόσφατα άρχισαν να βρίσκουν τη θέση τους στην εθνική ιστοριογραφία.
Έλληνες πολιτικοί κρατούμενοι βρέθηκαν σε όλα τα μεγάλα γερμανικά στρατόπεδα-ορόσημα της μνήμης του πολέμου στην Ευρώπη: Νταχάου, Μαουτχάουζεν, Ζαξενχάουζεν, Μπούχενβαλντ, Ράβενσμπρυκ, Νόιενγκαμμε, Φλόσσενμπουργκ, Γκρος Ρόζεν, Νατζβάιλερ - Στρούτχοφ, ακόμα και στα στρατόπεδα Μαιντάνεκ (Λιούμπλίν) και Άουσβιτς - Μπίρκεναου, τα οποία προορίζονταν κυρίως για εβραίους, και σε μια σειρά μικρότερων στρατοπέδων και τόπων καταναγκαστικής εργασίας. Πρόκειται για μια εμπειρία η οποία ουσιαστικά αφορά την τελευταία φάση της κατοχικής περιόδου, αμιγώς γερμανικής, από τον Οκτώβριο του 1943 έως τον Οκτώβριο του 1944, όταν η καταπολέμηση της Αντίστασης απαιτούσε πλέον μεγάλης κλίμακας αστυνομικές-στρατιωτικές επιχειρήσεις στις πόλεις και την ύπαιθρο, ενώ στο σύστημα των αντιποίνων καίριο ρόλο άρχισαν να παίζουν στρατόπεδα όπως το Χαϊδάρι, το οποίο λειτουργούσαν τα Ες-Ες, και του Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη.
Το μεγάλο πρόβλημα της έλλειψης εργατικών χεριών στο Γ’ Ράιχ σταδιακά αναπροσανατόλιζε την κατοχική πολιτική προς την κατεύθυνση του εκτοπισμού. Η πρώτη μαζική άφιξη Ελλήνων σε γερμανικό στρατόπεδο καταγράφεται στις 22 Σεπτεμβρίου 1943, όταν 56 Έλληνες, οι οποίοι μέχρι τότε βρίσκονταν σε στρατόπεδα στην Ιταλία, πέρασαν τις πύλες του Νταχάου.2 Ακολούθησαν 157 όμηροι από την Κρήτη που βρέθηκαν στο Μαουτχάουζεν (4 Νοεμβρίου 1943) και 188 συλληφθέντες σε ένα μεγάλο μπλόκο στην Καλαμάτα -κυρίως στις προσφυγικούς συνοικισμούς- που επίσης βρέθηκαν στο Νταχάου (17 Δεκεμβρίου 1943). Εκτός από τους πιασμένους σε τυφλά ή στοχευμένα «χτενίσματα», στη Γερμανία κατέληγαν οι καταδικασμένοι από στρατοδικεία, για μια ευρεία γκάμα παραβάσεων που μόνο εκ των υστέρων και, όχι χωρίς κοπιώδη έρευνα σε δυσπρόσιτα αρχεία, μπορούν να χωριστούν σε «ποινικές» και «πολιτικές» πράξεις. Όπως οι σχεδόν 300-400 Έλληνες κρατούμενοι στις φυλακές του Στάιν στην Αυστρία και οι 282 Έλληνες που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στις Φυλακές Μπράντενμπουργκ - Γκόρντεν, κοντά στο Βερολίνο.3
Δεν γνωρίζουμε το συνολικό αριθμό των αποστολών ούτε και το συνολικό αριθμό των εκτοπισθέντων. Μια μεγάλη αποστολή έφυγε από το Ρουφ στις 25 Μαΐου 1944, μεταφέροντας 850 άνδρες και 61 γυναίκες από το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου στο «σκληρό στρατόπεδο» του Νόιενγκαμμεμε στην περιοχή της Βρέμης.4 Η κατανομή σε στρατόπεδα δεν φαίνεται να ακολουθεί κάποιο πλαίσιο πλην της «ντιρεκτίβας» του Στρατιωτικού Διοικητή Ελλάδας τον Ιούλιο του 1944 να διατάξει «την σύλληψη σε κομμουνιστικές αθηναϊκές συνοικίες όλων των ανδρών ηλικίας μεταξύ 16 και 50 ετών, εφόσον δεν εργάζονται για τη γερμανική Βέρμαχτ [...] και να τους στείλει αμέσως για εργασία στη Γερμανία».5Αυτές οι διαταγές υλοποιήθηκαν στα μεγάλα «μπλόκα» του Αυγούστου του 1944 σε Δουργούτι, Βύρωνα, Δάφνη (Κατσιπόδι) και Κοκκινιά, από όπου 2.300 άτομα, άνδρες από 15 έως 55 ετών, εκτοπίστηκαν ως «σκλάβοι εργάτες», ασχέτως αν ανάμεσά τους υπήρχαν αντιστασιακοί ή όχι.6 Στις αναφορές του SHAEF (Supreme Headquarters of Allied Expeditionary Force) τον Ιούλιο του 1945 οι Έλληνες που είχαν εντοπιστεί στη ζώνη ευθύνης των Αμερικανών υπολογίστηκαν σε13.554, με την καίρια επισήμανση, πως οι 9.699 εξ’ αυτών «παρέμεναν» σε στρατόπεδα.7
Η ανάκτηση της τραυματικής εμπειρίας του εγκλεισμού και της καταναγκαστικής εργασίας απαιτούσε χρόνο. Η επαναπροώθηση των ανθρώπων στις εστίες τους ήταν από μόνη της μια λογιστική διαδικασία κολοσσιαίων διαστάσεων. Όλες οι χώρες είχαν υποστεί δημογραφικές και εθνοτικές αλλοιώσεις, ενώ ανατολική Ευρώπη και Βαλκάνια βίωναν διαδικασίες εθνογέννεσης. Στην Ελλάδα, η απελευθέρωση των στρατοπέδων πέρασε μάλλον απαρατήρητη μέσα στον αλληλοσπαραγμό του Εμφυλίου, ενώ σε πολλές περιπτώσεις, ιδίως σε όσους ανήκαν στην κομμουνιστική Αντίσταση, ο εγκλεισμός τους λειτουργούσε ως τεκμήριο ενοχής. Αυτή η διαδοχή εμπειριών εγκλεισμού δεν έχει συζητηθεί αρκετά ως συνθήκη ακύρωσης της συλλογικής μνήμης των στρατοπέδων στη μεταπολεμική Ελλάδα.8
* Δρ. Νεότερης Ιστορίας Παν. Αθηνών, Επιστημονικός Συνεργάτης Πανεπιστημίου Ρέγκενσμπουργκ
1 Για την αμηχανία γύρω από την χρήση των όρων, βλ. Αννίτα Π. Παναρέτου, «Έλληνες μη Εβραίοι σε ομηρία», Καθημερινή, 10.5.2015 http://www.kathimerini.gr/814312/gallery/epikairothta/ellada/ellhnes-mh-evraioi-se-omhria (τελευταία είσοδος: 21.1.2018). Η, συχνότερα χρησιμοποιούμενη, λέξη «όμηρος» χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να περιγράψει την εμπειρία των Εβραίων επιζώντων των στρατοπέδων, αλλά απέκτησε ευρύτερες εφαρμογές, καθώς «στα χρόνια της Κατοχής, συνδέθηκε με τη βία των γερμανικών αντιποίνων κατά των αμάχων [και] απέδιδε στη σκέψη των Ελλήνων την υπόσταση του άδικα διωγμένου, του αθώου θύματος». Για έναν εύστοχο σχετικό προβληματισμό, βλ. Ρίκα Μπενβενίστε, Λούνα. Δοκίμιο ιστορικής βιογραφίας. Πόλις, Αθήνα 2017, σ. 84-86.
2 Konzentrationslager Dachau, Zugangsliste vom 22. September 1943, 1.1.6.1/9898063/ITS Digital Archive, Bad Arolsen.
3 Γιώργος Βραζιτούλης, «Ηπειρώτες κρατούμενοι στις ναζιστικές φυλακές Βρανδεμβούργου», Ηπειρωτικός Αγών, 10.6.2017 http://www.agon.gr/news/160/ARTICLE/37248/2017-06-10.html (τελευταία είσοδος: 14.1.2018).
4 Αντώνης Ι. Φλούντζης, Χαϊδάρι. Κάστρο και Βωμός της Εθνικής Αντίστασης. Παπαζήσης, Αθήνα 1976, σ. 436-442.Δημήτρης Παυλάκης, Από το Χαϊδάρι στην Κόλαση του Μπέλσεν, Αθήνα 1965.Detlef Garbe, KonzentrationslagerNeuengamme. Geschichte, Nachgeschichte, Erinnerungen, KZ-Gedenkstätte Neuengamme/EditionTemmen, 2014, σ. 104, 134.
5Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό. Ντοκουμέντα από τα γερμανικά αρχεία. Έρευνα-παρουσίαση Μάρτιν Ζέκεντορφ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1991, σ. 235.
6 Christos Hadziiossif, «Griechen in der deutschen Kriegsproduktion». Στο: Ulrich Herbert (επιμ.),Europa und der «Reichseinsatz». Ausländische Zivilarbeiter, Kriegsgefangene und KZ-Häftlinge in Deutschland 1938-1945.Klartext Verlag, Έσση 1991, σ. 210-233.
7 BArch, Office of Military Government of the United States (OMGUS), CAD / 3/172-2/19, Repatriation of Displaced Persons, Ιούλιος 1945.
8 ΜιλτιάδηςΑλεξανδρής, ΑπότηνκόλασητωνΝταχάουΜακρονησίων. Προς την Εδέμ των Ενωμένων Πολιτειών του Κόσμου, Αθήνα 1977 (β’ έκδοση).
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
