«Ανάμεσα στη Σκίαθο και στη Σκιάθο
πίνω ειδύλλια sublimè
Βοημέ, Βοημέ
κι όνειρα πλάθω
Υετός τε και τα εξ ουρανού
ξυννέφελα όντα πλάνησιν
και ταραχήν παρέσχεν
στην άβυσσο του νου
Βοημέ, Βοημέ. Συν
η Πατρίς. Ουκ Έσχεν».
Λ.Π.
Ορισμένες στερεότυπες απόψεις για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, παρά το ότι έχουν από καιρό ελεγχθεί επιστημονικά, εξακολουθούν ακόμη να είναι προσφιλείς και διαδεδομένες στους κύκλους της λεγόμενης ελληνικής λογιοσύνης. Το ζήτημα δεν αφορά μόνο τη λογοτεχνική κριτική αλλά είναι ευρύτερο, αγγίζοντας όλο τον πνευματικό ορίζοντα της χώρας μας, όπου θεωρίες και σκέψεις που πηγάζουν από την ex officio «ανώτερη» Ευρώπη υιοθετούνται άκριτα και εξακολουθούν ακόμη να δεσπόζουν, πολλές δεκαετίες μετά την απόρριψή τους από τα ίδια τα κέντρα παραγωγής τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αξιολογούμενου συχνά με τα κριτήρια του «Δυτικού Κανόνα», που, όμως, δεν τον αφορούν. Περιορίζομαι σήμερα σε δύο μόνο εργοβιογραφικές συνιστώσες του, το υποτιθέμενο θρησκευτικό βίωμα και τη γλώσσα, που τον απέδιδαν από κοινού στο συντηρητικό τόξο της ελληνικής κοινωνίας.
Όσον αφορά το «ορθόδοξο ασκητικό θρησκευτικό βίωμα του Παπαδιαμάντη», ορθόδοξο μπορεί να είναι, αλλά σίγουρα δεν είναι διόλου ασκητικό, όπως δεν είναι καν θρησκευτικό. Επειδή η ορθοδοξία, τουλάχιστον όπως τη βίωνε, σωστά, ο Παπαδιαμάντης, δεν έχει σε τίποτα να κάνει με τη (Δυτική) Μεταφυσική της θρησκείας, αλλά, αντίθετα, με την Αποκάλυψη! Το ορθόδοξο βίωμα του Παπαδιαμάντη ανάγει τις ρίζες του στη διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, του 14ου αιώνα, που αξιολογεί το σώμα και την ψυχή του ανθρώπου ως κατά ποιόν ισότιμα μέρη. Αυτό μας φέρνει πίσω, στις διδαχές των Πατέρων του 4ου αιώνα, που είχαν μαθητεύσει στις Σχολές Φιλοσοφίας των Αθηνών και γνώριζαν τον Ενικό πυρήνα της ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης, πριν αυτή νοθευτεί από τον δογματικό θεολογικό Δυϊσμό της ασκητικής Δύσης, που αντιπαραθέτει ως ποσοτικά μεγέθη το καλό και το κακό, αντικειμενοποιώντας το δεύτερο και σχίζοντας στα δύο τον ολόκληρο άνθρωπο. Τίποτα από αυτά δεν είναι οικείο στον Παπαδιαμάντη, και μόνο τη «Φόνισσα» εάν διαβάσουμε από όλο το έργο του.
Η ίδια η Ενσώματη και Χερουβική ταυτόχρονα γλώσσα του Παπαδιαμάντη, σκάνδαλο για τους ένθεν και ένθεν γλωσσαμύντορες, κάνοντας πέρα την άσκοπη διαμάχη καθαρολόγων και δημοτικιστών, που δίχασε και ταλαιπώρησε τη χώρα μας περισσότερο από έναν αιώνα, είναι από μόνη της ένα φωτεινό παράδειγμα Ενικότητας. Μια γλώσσα ποιητική, που συναρμόζει το ένυλο κάλλος με την άυλη αλλά έμπρακτη ηθική, ποτέ ηθικολογία. Μια γλώσσα κτιστή και άκτιστη, σώμα και ψυχή, ενέργεια και ύλη, που «κατέρχεται» από τον ενσαρκωθέντα Λόγο των Ευαγγελίων («Και ο λόγος σαρξ εγένετο», Κατά Ιωάννη Α' 14), για να αποτελέσει την πρωτογενή ύλη της ομοούσιας παράστασης, «διά χειρός» Δήμου Αβδελιώδη. Με δύο παπαδιαμαντικά «διαμάντια»: το «Όνειρο στο κύμα» και το «Έρως - Ήρως». Μια πλαστουργία κατά κυριολεξία, και ένα παράδειγμα ένσαρκης ενικότητας με την πρωτοκαθεδρία του λόγου που πλάθει εικόνες, ανοίγοντας τη «μέσα όραση» του θεατή.
Ο Θεμιστοκλής Καρποδίνης, εξαίρετος μονολεκτικά, πηγαίνει πέρα από την ερμηνεία και την υπόκριση, ποιώντας με τον γυμνό του λόγο μουσική με γαιώδη χρώματα. Τον συνοδεύει ο υπέροχος θαλασσινός λόγος της μουσικής του Ντεμπυσσύ.
