«Οι συμβασεις πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων παρέχουν στις κατασκευαστές φαρμάκων "ασπίδα" για τις ευθύνες τους, τους δίνουν την ιδιοκτησία των πατεντών, καθώς και περιθώριο για τις ημερομηνίες παράδοσης και τις τιμές των εμβολίων. Και μάλιστα υπόσχεται ότι μεγάλο μέρος των συμβάσεων δεν θα δημοσιοποιηθεί» αναφέρουν οι New York Times σε σημερινό αποκαλυπτικό δημοσίευμα.
Ολόκληρο το δημοσίευμα της αμερικάνικης εφημερίδας
ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ - Όταν μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έκατσαν αυτόν τον μήνα για να διαβάσουν την πρώτη δημόσια διαθέσιμη σύμβαση για την αγορά εμβολίων κορωναϊού, παρατήρησαν κάτι που λείπει. Στην πραγματικότητα, πολλά λείπουν. Η τιμή ανά δόση; Έλειπε. Το πρόγραμμα διάθεσης; Έλειπε. Το χρηματικό ποσό που καταβάλλεται εκ των προτέρων; Έλειπε. Και αυτή η σύμβαση, μεταξύ της γερμανικής φαρμακευτικής εταιρείας CureVac και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θεωρείται μία από τις πιο διαφανείς στον κόσμο.
Οι κυβερνήσεις έχουν ρίξει δισεκατομμύρια δολάρια για να βοηθήσουν τις φαρμακευτικές εταιρείες να αναπτύξουν εμβόλια και ξοδεύουν δισεκατομμύρια περισσότερα για να αγοράσουν δόσεις αυτού. Ωστόσο, οι λεπτομέρειες αυτών των συμφωνιών παραμένουν σε μεγάλο βαθμό μυστικές, με τις κυβερνήσεις και τους οργανισμούς δημόσιας υγείας να συναινούν στις απαιτήσεις των φαρμακευτικών εταιρειών για τη διατήρηση του απορρήτου.
Βρισκόμαστε μόλις λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη της εκστρατείας εμβολιασμού και αυτό το απόρρητο καθιστά ήδη δύσκολη τη λογοδοσία. Οι φαρμακευτικές εταιρείες Pfizer και AstraZeneca ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι θα χάσουν τους ευρωπαϊκούς στόχους παράδοσης, προκαλώντας ευρεία ανησυχία, καθώς εξαπλώθηκαν επικίνδυνες μεταλλάξεις ιών. Όμως, οι όροι των συμβάσεών παραμένουν μυστικά καλά προστατευμένα, καθιστώντας δύσκολη αναζήτηση απαντήσεων σε εκπροσώπους των εταιρειών ή των κυβερνήσεων σχετικά με την ευθύνη για την κατάσταση ή την προσφυγή.
Τα διαθέσιμα έγγραφα, ωστόσο, δείχνουν ότι οι φαρμακευτικές εταιρίες απαιτούσαν και έλαβαν ευέλικτα προγράμματα παράδοσης, προστασία των πατεντών και ασυλία από την ευθύνη εάν κάτι πάει στραβά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, στις χώρες απαγορεύεται η δωρεά ή η μεταπώληση δόσεων, μια απαγόρευση που θα μπορούσε να εμποδίσει τις προσπάθειες εμβολιασμού σε φτωχές χώρες. Οι κυβερνήσεις κόβουν συνάπτουν τρεις τύπους συμβάσεων για τα εμβόλια: Ορισμένες αγοράζουν απευθείας από φαρμακευτικές εταιρείες. Άλλες αγοράζουν μέσω περιφερειακών φορέων όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση ή η Αφρικανική Ένωση. Πολλές θα στραφούν στο μη κερδοσκοπικό πρόγραμμα Covax, μια συμμαχία περισσότερων από 190 χωρών, η οποία αγοράζει από τους κατασκευαστές φαρμάκων με σκοπό να διατεθούν εμβόλια παγκοσμίως, ειδικά σε φτωχές χώρες δωρεάν ή με μειωμένο κόστος.
Ορισμένες κυβερνήσεις έχουν υπογράψει συμφωνίες ταυτόχρονα με φαρμακευτικές και την Covax. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εξασφαλίσει 400 εκατομμύρια δόσεις των εμβολίων από τις Pfizer-BioNTech και Moderna, που φτάνουν για 200 εκατομμύρια ανθρώπους και είναι κοντά στο να τακτοποιήσουν το ζήτημα αγοράς ακόμα 200 εκατομμύρια επιπλέον δόσειων μέχρι το καλοκαίρι, με «οψιόν» να αγοράσουν ακόμα έως και 500 εκατομμύρια περισσότερες δόσεις. Έχει επίσης συμφωνίες προαγοράς για περισσότερες από 1 δισεκατομμύριο δόσεις από τέσσερις άλλες εταιρείες των οποίων τα εμβόλια δεν έχουν ακόμη έγκριση από τις ΗΠΑ.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το εκτελεστικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης που διαπραγματεύεται εξ ονόματος των 27 κρατών μελών της, έχει σύμβαση σχεδόν 2,3 δισεκατομμυρίων δόσεων και διαπραγματεύεται για περίπου 300 εκατομμύρια περισσότερες, σύμφωνα με στοιχεία που συλλέχθηκαν από τη UNICEF και την Airfinity, μια εταιρεία ανάλυσης επιστημονικών στοιχείων.
Η Covax αναφέρει ότι έχει συμφωνήσει για πάνω από 2 δισεκατομμύρια δόσεις εμβολίου, αν και διατηρεί μυστικές τις σχετικές συμβάσεις της. Μόνο περίπου δώδεκα από τις 92 χώρες, που πληρούν τις προϋποθέσεις για επιδότηση εμβολίων στο πλαίσιο της συμμαχίας, κατάφεραν να εξασφαλίσουν ξεχωριστές συμφωνίες με μεμονωμένες εταιρείες, για συνδυασμένες δόσεις 500 εκατομμυρίων.
Παρά το απόρρητο, έγγραφα κυβερνήσεων και ρυθμιστικών αρχών, δημόσιες δηλώσεις, συνεντεύξεις, αλλά και ορισμένες άλλες αποκαλύψεις έχουν αναδείξει ορισμένες βασικές λεπτομέρειες σχετικά με τις συμφωνίες περί των εμβολίων. Ιδού τι έχουμε μάθει.
Οι κυβερνήσεις βοήθησαν στη δημιουργία εμβολίων
Η ανάπτυξη εμβολίων είναι μια παρακινδυνευμένη επιχείρηση. Οι εταιρείες σπάνια επενδύουν στην κατασκευή τους έως ότου είναι σίγουροι ότι τα εμβόλια τους είναι αποτελεσματικά και μπορούν να λάβουν έγκριση από την κυβέρνηση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο χρειάζεται συνήθως τόσο πολύς χρόνος για την ανάπτυξή τους. Για να επιταχυνθεί αυτή η διαδικασία, οι κυβερνήσεις - κυρίως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη - και μη κερδοσκοπικές ομάδες όπως ο Συνασπισμός για την Καινοτομία στην Προετοιμασία λεναντι των Επιδημιών (CEPI), απορρόφησαν μέρος ή όλο αυτόν τον κίνδυνο.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, δέσμευσαν έως και 1,6 δισεκατομμύρια δολάρια για να βοηθήσουν την εταιρεία Novavax, που εδρεύει στο Μέριλαντ, για να αναπτύξει το εμβόλιο κορωναϊού, σύμφωνα με στοιχεία κανονιστικών πράξεων. Η CEPI έλαβε έως και 400 εκατομμύρια δολάρια σε επιχορηγήσεις και δάνεια προ τόκων. Άλλες εταιρείες έχουν λάβει ακόμη μεγαλύτερη βοήθεια.
Η εταιρεία βιοτεχνολογίας της Μασαχουσέτης Moderna όχι μόνο χρησιμοποίησε την τεχνολογία που αναπτύχθηκε από την κυβέρνηση ως θεμέλιο του εμβολίου της, αλλά έλαβε επίσης περίπου 1 δισεκατομμύριο δολάρια σε κυβερνητικές επιχορηγήσεις για την ανάπτυξη του φαρμάκου. Τον Αύγουστο, η κυβέρνηση έκανε μια αρχική παραγγελία για το εμβόλιο έναντι 1,5 δισ. δολαρίων. Η εταιρεία είπε ότι το έργο πληρώθηκε εξ ολοκλήρου από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Αυτοί οι τύποι ρυθμίσεων σχεδιάστηκαν για να βοηθήσουν τις εταιρείες να ξεκινήσουν την κατασκευή εμβολίων και να καλύψουν το κόστος σε τομείς όπως οι κλινικές δοκιμές.
Ωστόσο οι εταιρίες κρατούν τις πατέντες
Παρά τις τεράστιες δαπάνες με χήρματα των φορολογουμένων, συνήθως οι φαρμακευτικές εταιρείες κατέχουν πλήρως τις πατέντες. Αυτό σημαίνει ότι οι εταιρείες μπορούν να αποφασίσουν πώς και πού παρασκευάζονται τα εμβόλια και πόσο κοστίζουν. Όπως το εξηγεί η σύμβαση με την CureVac, η εταιρεία «δικαιούται να εκμεταλλεύεται αποκλειστικά τέτοια δικαιώματα». Το συγκεκριμένο ζήτημα αποτέλεσε θέμα διαμάχης για μήνες.
Ένας συνασπισμός χωρών, υπό την ηγεσία της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής, υπέβαλε αναφορά στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου για την παραίτηση από τα δικαιώματα επί των πατεντών, ώστε οι κατασκευαστές φαρμάκων γενικής χρήσης να μπορούν να ξεκινήσουν να παράγουν τα εμβόλια. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επιδοκίμασε την ιδέα, αλλά είναι καταδικασμένη από την στάση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης, των οποίων οι φαρμακευτικές λένε ότι οι πατέντες και τα κέρδη που απορρέουν από αυτές, είναι οι κινητήριες δυνάμεις της καινοτομίας. «Οι κυβερνήσεις δημιουργούν τεχνητή ανεπάρκεια», δήλωσε ο Zain Rizvi του ομίλου «Public Citizen». «Όταν το δημόσιο χρηματοδοτεί τη γνώση που απαιτείται για τον τερματισμό μιας πανδημίας, δεν θα πρέπει να κρατηθεί μυστική», ανέφερε
Οι τιμές θα ποικίλλουν
Η τιμή ανά δόση, που συνιστά έναν από τους βασικούς όρους των συμβάσεων εμβολίων, συχνά διαγράφεται από τις κρατικές συμβάσεις που δημοσιοποιούνται. Οι εταιρείες θεωρούν τις τιμές εμπορικό μυστικό. Ορισμένες εταιρείες φαρμάκου έχουν συμπεριλάβει ρήτρες στις συμβάσεις προμήθειας, που τους επιτρέπουν να αναστείλουν τις παραδόσεις, εάν οι χώρες αποκαλύψουν την τιμή. Επιμένοντας ότι οι τιμές τους παραμένουν εμπιστευτικές, οι φαρμακευτικές έχουν το προβάδισμα έναντι των διαπραγματευτών που εκπροσωπούν το δημόσι και που δεν γνωρίζουν τι πληρώνουν άλλες χώρες.
Παρά το γεγονός πως οι κυβερνήσεις αποδέχτηκαν αυτούς τους όρους, οι διαρροές και ορισμένες επίσημες εκθέσεις δείχνουν ορισμένες από τις ανισότητες. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πλήρωσε 2,19 δολάρια για κάθε δόση του εμβολίου που αναπτύχθηκε από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και την AstraZeneca, ενώ η Νότια Αφρική πλήρωσε περισσότερο από το διπλάσιο, 5,25 δολάρια, σύμφωνα με δημοσιεύματα των ΜΜΕ.
Οι εταιρείες φαρμάκου δεν απάντησαν σε αιτήματα για να δούμε τα κρυφά συμβόλαια, ούτε σε αιτήματα να απαντήσουν γιατί ήταν απαραίτητο το απόρρητο. Εκπρόσωπος της Moderna παρέπεμψε μόνον σε ένα κανονιστικό έγγραφο που ανέφερε ότι η σύμβαση «περιέχει όρους και προϋποθέσεις που είναι συνηθισμένες». Αυτός είναι ο λόγος που προκλήθηκε αναταραχή τον περασμένο μήνα, όταν μία Βεγλίδα αξιωματούχος αποκάλυψε κατά λάθος έναν τιμοκατάλογο, που έδειξε ότι οι φορολογούμενοι των ΗΠΑ πληρώνουν 19,50 δολάρια ανά δόση για το εμβόλιο της Pfizer, ενώ οι Ευρωπαίοι πληρώνουν 14,70 $.
Ο Dag Inge Ulstein, υπουργός διεθνούς ανάπτυξης της Νορβηγίας, δήλωσε ότι οι χώρες και οι διεθνείς οργανισμοί πρέπει να κάνουν περισσότερα για να δημοσιοποιήσουν τις συμβάσεις. Κάλεσε επίσης τις χώρες να μοιραστούν την τεχνολογία εμβολίων και είπε ότι οι πλούσιες κυβερνήσεις πρέπει να δωρίσουν εμβόλια σε φτωχές χώρες νωρίς - ακόμα και ενόσω εμβολιάζουν τους δικούς τους πολίτες, όπως σχεδιάζει να κάνει η Νορβηγία. «Πρέπει να υπάρχει διαφάνεια σε σχέση με τις συμφωνίες προμηθειών», είπε σε συνέντευξή του. Για το σκοπό αυτό, μοιράστηκε με τους The New York Times τη συμφωνία αγοράς της χώρας του με την Covax. Ο συγκεκριμένος οργανισμός αρνήθηκε να δημοσιοποιήσει τις προσφορές του - είτε με τους κατασκευαστές φαρμάκου είτε με τις χώρες στις οποίες πωλεί εμβόλια.
Οι συμβάσεις της Covax με άλλες χώρες προβλέπουν κόστος 10,55 δολάρια ανά δόση, αλλά προειδοποιούν ότι το τελικό κόστος θα μπορούσε να είναι υψηλότερο αφού συμπεριληφθεί μια «προσάυξηση πρόσβασης / ταχύτητας», που η Covax είπε ότι χρησιμοποιείται για να βοηθήσει τις εταιρείες να επιταχύνουν την διάθεση των εμβολίων στην αγορά.
Οι δωρεές και οι μεταπωλήσεις είναι περιορισμένες
Οι υπέρμαχοι της δημόσιας υγείας κάλεσαν τις πλούσιες χώρες - οι οποίες έχουν «στριμώξει» από την αγορά στις πρώτες δόσεις - να δωρίσουν ή να πουλήσουν εμβόλια σε φτωχές χώρες. Ωστόσο, οι συμβάσεις ενδέχεται να περιορίσουν την δυνατότητα των αγοραστών να εξάγουν δόσεις, γεγονός που θα μπορούσε να περιορίσει τις πωλήσεις των φαρμακευτικών εταιρειών. Η σύμβαση της CureVac, για παράδειγμα, απαγορεύει στις ευρωπαϊκές χώρες να μεταπωλούν, να εξάγουν ή να δίνουν δόσεις - συμπεριλαμβανομένης της Covax - χωρίς άδεια από την εταιρεία. Ορισμένες συμβάσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν παρόμοιους περιορισμούς.
Ένας εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δήλωσε ότι οι εταιρείες συμπεριέλαβαν αυτή τη διάταξη για να εγγυηθούν ότι, οπουδήποτε και αν χρησιμοποιηθούν τα φάρμακά τους, καλύπτονται από τις ίδιες νομικούς όρους προστασίας. Και οι κυβερνήσεις προσπαθούν να βρουν άλλους τρόπους για να περιορίσουν τις εξαγωγές. Την Τρίτη, η Γερμανία άσκησε πιέσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να επιτρέψει στα κράτη μέλη της να μπλοκάρουν τις εξαγωγές εμβολίων σε χώρες εκτός Ε.Ε. μετά την ασταθή έναρξη της διανομής εμβολίων στην Ευρώπη.
Τα εμβόλια φθάνουν ακανόνιστα
Οι χρόνοι παράδοσης θεωρούνται ιδιωτικές πληροφορίες, επομένως δεν υπάρχουν σημεία αναφοράς (benchmarks) προκειμένου να ελεγχθεί μια εταιρεία. Αυτό έγινε ξεκάθαρο μέσα από την διένεξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την AstraZeneca ύστερα από την ανακοίνωση της εταιρείας ότι δεν θα δώσει τον αναμενόμενο αριθμό δόσεων το πρώτο τρίμηνο του τρέχοντος έτους.
Ευρωπαίοι αξιωματούχοι λένε ότι έλαβαν συγκεκριμένες, συμβατικές εγγυήσεις για αυτές τις παραδόσεις. Η εταιρεία λέει ότι υποσχέθηκε μόνο να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για την επίτευξη αυτών των στόχων. Ευρωπαίοι αξιωματούχοι, οι οποίοι αρχικά συμφώνησαν να κρατήσουν μυστική τη σύμβαση, ζήτησαν από την εταιρεία να τη δημοσιοποιήσει. Εάν δεν συμβεί αυτό, δεν υπάρχει τρόπος να εκτιμηθεί ποιος είναι υπεύθυνος. Αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι φαρμακευτικές δημιούργησαν άπλετο χώρο για αυτό το φιλόδοξο και περίπλοκο σχέδιο παραδόσεων.
Το συμβόλαιο της CureVac αναφέρει ότι οι ημερομηνίες παράδοσης (που είναι όλες κρυφές) πρέπει να θεωρούνται εκτιμήσεις. «Στις εκτιμώμενες ημερομηνίες παράδοσης θα διατεθεί μειωμένη ποσότητα του προιόντος ή και καθόλου προϊόν», αναφέρει το συμβόλαιο. Παρόμοιες διατάξεις υπάρχουν σε άλλες συμβάσεις. Σχεδόν κάθε εταιρία κατασκευής εμβολίων έχει ομοίως πει στους επενδυτές του ότι ενδέχεται να μην επιτευχθούν οι στόχοι τους. «Μπορεί να μην είμαστε σε θέση να δημιουργήσουμε ή να αυξήσουμε έγκαιρα την παραγωγική μας ικανότητα», προειδοποίησε η Pfizer σε εταιρικό έγγραφο τον περασμένο Αύγουστο.
Αυτή η αβεβαιότητα έχει απογοητεύσει τους αξιωματούχους υγείας. Όταν η Pfizer δήλωσε πρόσφατα στην Ιταλία ότι περιορίζει προσωρινά τις παραδόσεις κατά 29%, η κυβέρνηση είπε ότι σκέφτεται να οδηγήσει την εταιρεία στα δικαστήρια. Αυτή η αγωγή, εάν υλοποιηθεί, θα μπορούσε να οδηγήσει σε δημοσιοποίηση ορισμένων λεπτομέρειών σχετικά με τη σύμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Pfizer, η οποία παραμένει εντελώς μυστική. «Σε ένα σημείο υποσχέθηκαν περισσότερα εμβόλια ή ταχύτερα εμβόλια», δήλωσε ο Steven Van Gucht, ο κορυφαίος ιολόγος της βελγικής κυβέρνησης. «Και στο τέλος δεν μπόρεσαν να τα παραδώσουν».
Μερικές κυβερνήσεις κερδίζουν
Στις αρχές της πανδημίας, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, ο δανειστής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρείχε δάνειο 100 εκατομμυρίων δολαρίων στη γερμανική εταιρεία BioNTech, η οποία συνεργάστηκε με την Pfizer για την παραγωγή εμβολίου. Εκτός από τους τόκους για το δάνειο, η ευρωπαϊκή τράπεζα θα λάβει έως και 25 εκατομμύρια δολάρια σε κέρδη εμβολίων, σύμφωνα με μια αναδιατυπωμένη έκδοση του συμβολαίου που υπέβαλε η BioNTech σε εταιρίες ρύθμισης εξασφαλίσεων. Η τράπεζα δήλωσε ότι οι ρυθμίσεις κατανομής κερδών αντικατοπτρίζουν τον κίνδυνο που ενέχει η πρόωρη χρηματοδότηση. Ο κ. Rizvi του ομίλου «Public Citizen» υποστήριξε ότι αυτή η τακτική θέτει τις κυβερνήσεις στην ίδια μεριά με τους κατασκευαστές φαρμάκων και μειώνει κάθε κίνητρο να καταστήσουν τα φάρμακα φθηνά και ευρέως διαθέσιμα.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι φαρμακευτικές εταιρείες προστατεύονται από σχεδόν κάθε ευθύνη εάν τα εμβόλια τους δεν λειτουργούν ή προκαλούν σοβαρές παρενέργειες. Η κυβέρνηση κάλυψε τους κατασκευαστές φαρμάκων Covid-19 σύμφωνα με τον νόμο PREP, έναν νόμο του 2005 με σκοπό να επιταχύνει την πρόσβαση στην ιατρική κατά τη διάρκεια καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στην υγεία. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να μηνύσουν τις εταιρείες, ακόμη και σε περιπτώσεις αμέλειας ή απερισκεψίας. Οι μόνες εξαιρέσεις είναι περιπτώσεις αποδεδειγμένης «εσκεμμένης συμπεριφοράς». Οι εταιρείες φαρμάκων επιδιώκουν παρόμοια απαλλαγή ευθύνης σε διαπραγματεύσεις με άλλες χώρες. Ευρωπαίοι διαπραγματευτές έχουν αποκλείσει αυτά τα αιτήματα. Η Covax επιμένει επίσης ότι οι χώρες αποδέχονται κάθε ευθύνη στο πλαίσιο των συμβάσεών της. Η σύμβαση μεταξύ CureVac-E.U. προστατεύει την εταιρεία από σημαντική ευθύνη, αλλά με εξαιρέσεις. Αυτές οι εξαιρέσεις παραμένουν κρυφές.
