Ενας βεδουίνος Debussy, που αν η μισή του καρδιά βρίσκεται στη Γάζα, η άλλη μισή χάνεται στη Σαχάρα και στη Μασσαλία» έγραψαν εύστοχα για τον Anouar Brahem. Λάτρης του κινηματογράφου απ’ τα πολύ νεανικά του χρόνια, ο Τυνήσιος ουτίστας θέλησε να διευρύνει τους μουσικούς του ορίζοντες. Ως ανήσυχο πνεύμα, χάραξε τον δρόμο του, ανανεώνοντας την αραβική μουσική.
Ακούγοντας ηχογραφήσεις τραγουδιστών, όπως ο Mohamad Abdelwahab και η Umm Kulthum, ή παίζοντας δίπλα σε καλλιτέχνες της φωνητικής αραβικής μουσικής από την πολύ νεαρή ηλικία, εκπαιδεύτηκε μέσα από αυτό το ρεπερτόριο ως ουτίστας, με τα οργανικά μέρη να είναι απλά περάσματα, μουσικές γέφυρες ανάμεσα στις φωνές.
«Νόμιζαν ότι είμαι τρελός»
Με το πέρασμα του χρόνου ο σπουδαίος Τυνήσιος ουτίστας άρχισε ν’ αμφισβητεί το να είναι μόνο συνοδός τραγουδιστών κι όταν πια επέλεξε να αφοσιωθεί εξ ολοκλήρου στη μουσική, πήρε την απόφαση. Στην ηλικία των 23 ετών άρχισε να παίζει σόλο τις δικές του ορχηστρικές συνθέσεις. Ήταν παράδοξο για το κοινό, τον Τύπο και κυρίως για τον κόσμο της μουσικής στη συντηρητική Τυνησία. Παρά τις πολλές δυσκολίες, ο Brahem κατάφερε να δημιουργήσει ένα αφοσιωμένο κοινό που συνεχώς μεγάλωνε.
«Δεν έχω κάνει ανώτατες σπουδές στη μουσική. Στην πατρίδα μου είχα την τύχη να έχω εξαιρετικούς δασκάλους. Τα είδωλά μου, αλλά και οι δάσκαλοί μου ήταν όλοι παραδοσιακοί μουσικοί. Η αραβική μουσική είναι φωνητική, δεν υπήρχε παράδοση στην ορχηστρική μουσική. Έδωσα τις πρώτες μου σόλο συναυλίες στην Τύνιδα, όπου έπαιζα δικές μου συνθέσεις. Οι μουσικοί νόμιζαν ότι είμαι... τρελός! Ο κόσμος, όμως, ανταποκρίθηκε» θυμόταν πρόσφατα. «Η ελευθερία είναι απαραίτητη για μένα και η μουσική είναι πρώτα και κύρια ένας χώρος ελευθερίας. Δεν δίνω στον εαυτό μου συγκεκριμένες οδηγίες όταν αρχίζω να εργάζομαι σε ένα έργο. Θέλω οι ιδέες να έρχονται αβίαστα. Μετά βλέπω πώς θα εξελιχθούν» εξομολογείται ο δημιουργικός και ευαίσθητος Τυνήσιος ουτίστας, που χειρίζεται το ούτι «σαν κομμάτι της καρδιάς του και σαν προέκταση των χεριών του».
Mare nostrum
Ο Anouar Brahem γεννήθηκε το 1957 στην Τύνιδα και αφοσιώθηκε από μικρός στη μουσική. Το πάθος της τον οδήγησε. Συνειδητοποίησε, όμως, τη διαφορετικότητά του μέσα από τη ματιά των άλλων, που δεν φαινόταν να μοιράζονται την ίδια αγάπη για τη μουσική. Όταν τελείωσε το Γυμνάσιο, αποφάσισε να της αφιερώσει τη ζωή του. Αφού σπούδασε ούτι στο Εθνικό Ωδείο της Τυνησίας, το 1981 έφυγε για το Παρίσι. Εκεί έμεινε τέσσερα χρόνια, κατά τα οποία συνέθεσε μουσική για το θέατρο και τον χορό, συνεργαζόμενος, μεταξύ άλλων, με τον θρυλικό χορογράφο Maurice Bejart για την παράσταση «Thalassa mare nostrum» και τον συνθέτη Gabriel Yared για την ταινία του κορυφαίου Έλληνα «μέτοικου» σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά «Hanna K». Πριν πάει στο Παρίσι τον γοήτευσε ένα ευρύ φάσμα μουσικών από όλο τον κόσμο. Αυτές οι επιρροές άρχισαν να διαπερνούν τις συνθέσεις του, δημιουργώντας του την ανάγκη να ενσωματώσει όργανα που ανήκουν σε διαφορετικές παραδόσεις από την αραβική μουσική. Όταν αποφάσισε να μεταναστεύσει, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, στόχος του ήταν να γνωρίσει μουσικούς από ένα ευρύ καλλιτεχνικό φάσμα. Η μουσική του, αλλά και οι μουσικοί με τους οποίους δούλεψε τον κατατάσσουν στη world jazz music, η ποικιλία όμως των αναφορών του κάνει τον ήχο του προσωπικό και αταξινόμητο.
Στην Πόλη του Φωτός
Αυτό συνέβη πολύ πριν η world μουσική γίνει «μόδα». Σύντομα συνειδητοποίησε ότι ακόμη και στο Παρίσι, μια κατεξοχήν κοσμοπολίτικη πόλη, ο κόσμος της μουσικής ήταν ιδιαίτερα κατακερματισμένος. Κλασική μουσική, σύγχρονη μουσική, τζαζ και έθνικ μουσική ήταν όλες μακρινές μεταξύ τους. Οι ανταλλαγές, αυτή η επικοινωνία των διαφορετικών «κόσμων», ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Καθοριστική για τη διαμόρφωση της μουσικής του ταυτότητας υπήρξε η περίοδος που πέρασε στο Παρίσι. Εκεί ήρθε σε επαφή με νέα ακούσματα, τη δυτικοευρωπαϊκή μουσική και την τζαζ.
Κατά τη διάρκεια της δουλειάς του, συνθέτοντας και ηχογραφώντας soundtracks για τυνησιακές ταινίες, ο Brahem άρχισε να καλεί μουσικούς από διάφορα υπόβαθρα: Αφρικανούς, Ινδούς, Ιρανούς, Τούρκους, ακόμη και μουσικούς της τζαζ. Αυτό του έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσει μερικούς υπέροχους καλλιτέχνες. To Παρίσι εκείνη την εποχή ήταν μια από τις κορυφαίες πόλεις για τον κινηματογράφο, τον χορό, τις τέχνες γενικότερα. Τα χρόνια που έζησε εκεί αποτέλεσαν ένα σημαντικό βήμα στην καριέρα του. Στη συνέχεια γύρισε στην Τυνησία και από τότε ζει μόνιμα εκεί όταν δεν ταξιδεύει για συναυλίες στις πέντε ηπείρους.
Σύνθεση Ανατολής και Δύσης
Χαρακτηριστικό των συνθέσεων του Anouar Brahem είναι η σύνδεση της αραβικής μουσικής κληρονομιάς με εκείνην της Δύσης με έναν τρόπο μαγικό, που φαντάζει αβίαστος. Οι προκλήσεις αυτού του εγχειρήματος ήταν πολλές και ο καλός Τυνήσιος ουτίστας απελευθέρωσε τον τρόπο προσέγγισής του στην τότε συντηρητική αραβική μουσική παράδοση. Στην αρχή της μαθητείας του, της εκπαίδευσής του τον έλκυε κυρίως η παραδοσιακή αραβική μουσική τέχνη, στην οποία σκόπευε να αφοσιωθεί. Με την πάροδο του χρόνου άρχισε να ανακαλύπτει άλλα μουσικά είδη που πραγματικά του άρεσαν: το φλαμένκο, την ινδική, τη βαλκανική μουσική και αργότερα την τζαζ. Παράλληλα, έδειξε το ενδιαφέρον του για τις σύγχρονες μορφές έκφρασης: Οι εικαστικές τέχνες, ο χορός, το θέατρο, ο κινηματογράφος τον γοήτευσαν.
Αρχισε να εκφράζει ερωτήματα σχετικά με τις δυνατότητες της σύγχρονης έκφρασης στην αραβική μουσική. Μέσα από αυτά -ή εξαιτίας τους;- ξεκίνησε την «περιπέτεια» της σύνθεσης. Αφήνοντας ελεύθερη τη φαντασία, οι επιρροές διαφορετικών μουσικών ειδών επηρέασαν το συνθετικό του έργο. «Η παραδοσιακή αραβική μουσική χαρακτηρίζεται απ’ τη μελωδικότητα. Η έμφαση δίνεται στη μελωδία, ενώ στη δυτική μουσική η αρμονία παίζει κεντρικό ρόλο με τη χρήση των συγχορδιών, των αρμονικών εξελίξεων και την αντίστιξη» λέει ο Brahem. «Όσον αφορά τον ρυθμό, η αραβική μουσική παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία σύνθετων ρυθμικών δομών, με έμφαση στις ασύμμετρες. Στις δικές μου συνθέσεις από αυτές προσπαθώ να επωφεληθώ και να αντλήσω την έμπνευσή μου» συμπληρώνει.
Ηχογραφώντας και ταξιδεύοντας
Η πνευματώδης παρουσία του Anouar Brahem συνδέεται με τη σιωπή και μπορεί να απομακρύνει όσους από μας είμαστε συνηθισμένοι στη μουσική που γεμίζει καθημερινά τον ψυχικό μας χώρο από τον φόβο του κενού
Είναι μουσικός των απλών εκφράσεων, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία. Ικανοποιείται μόνο όταν η μουσική του λέει λιγότερα και όχι περισσότερα. Ο Anouar Brahem είναι ο «μάγος της σιωπής». Η σιωπή τού επιτρέπει να δημιουργεί νοήματα. Μοιάζει με το λευκό ενός καμβά, απαραίτητο μέρος που αφήνεται στη φαντασία κάθε ακροατή, του οποίου η προσωπική ερμηνεία είναι εξίσου σημαντική με το ίδιο το έργο.
Οι μουσικοί πειραματισμοί με το ούτι ως σολιστικό όργανο και οι συμπράξεις του με κορυφαίους τζαζ μουσικούς, όπως οι Jan Garbarek, Dave Holland, John Surman, Richard Galliano και Jack DeJohnette, αποτυπώνονται στους δίσκους που μας έχει χαρίσει έως σήμερα για την ECM. Το 1990 ηχογράφησε τον πρώτο του, με τον τίτλο «Barzakh». Στη συνέχεια ήρθαν οι δίσκοι «Conte de l’ incroyable amour» (1991), «Madar» (1994), «Khomsa» (1995), «Thimar» (1998), «Astrakan café» (2000), «Le pas du chat noir» (2001), «Le voyage de Sahar» (2006), «The astounding eyes of Rita» (2009). Το 2014 ο δίσκος του που γράφτηκε στον απόηχο της πολιτικής αναταραχής της Αραβικής Άνοιξης είχε τίτλο «Souvenance». Τέλος, το 2017 ήρθε το «Blue Maqams». Εδώ ο Anouar Brahem δίνει τη μεγαλύτερη προσοχή στην επιλογή των συνοδών του. Ο Nasheet Waits, που παίζει για τον Jack DeJohnette, είναι στα τύμπανα, ο Dave Holland στο κοντραμπάσο και ο Django Bates στο πιάνο.
Η αίσθηση πως κάθε φορά πρέπει να επανεφευρίσκει την έξαψη της νεότητας, την πρόκληση της εξερεύνησης τον ωθεί να γράφει μουσική. Χωρίς πλάνο, μπαίνει στο στούντιο κυρίως για να εκπλαγεί και ο ίδιος. Όταν ολοκληρώνεται ακόμα ένας δίσκος, ποτέ δεν ξέρει αν θα ξαναμπεί σε στούντιο. Κάθε φορά μοιάζει να είναι η τελευταία φορά για τον Anouar Brahem.
Ηρώδειο, 5 Ιουλίου 2023
Η περσινή συναυλία του στο Ηρώδειο στις 5 Ιουλίου 2023 είχε τον αινιγματικό τίτλο «The astounding eyes of Rita» («Τα εκθαμβωτικά μάτια της Ρίτα»). Μαζί με τον σπουδαίο μουσικό στη σκηνή του ρωμαϊκού ωδείου βρέθηκε το κουαρτέτο του Anouar Brahem Quartet. Εκτός από το ούτι του, ακούσαμε το μπάσο κλαρινέτο του Klaus Gesing με τα υπέροχα ηχοχρώματα, τα αραβικά κρουστά -το μπεντίρ και την νταρμπούκα- του δεξιοτέχνη Khaled Yassine και τη βάση των μελωδιών που «έχτιζε» το κοντραμπάσο του Bjorn Meyer.
Ως φυσικός ηγέτης της μουσικής του ομάδας μετά από δέκα χρόνια δημιουργικής συμπόρευσης και συνεργασίας με τους μουσικούς της ο Anouar Brahem αντικρίζει με φρέσκο βλέμμα το μουσικό σύμπαν και ανοίγεται σε νέους ορίζοντες. Έχουν ήδη περάσει επτά χρόνια από την τελευταία του δισκογραφική δουλειά, όμως σύντομα θα ακούσουμε τις νέες συνθέσεις του. «Βρίσκομαι σε δημιουργική φάση. Αποφάσισα να μειώσω τις συναυλιακές μου υποχρεώσεις, ώστε να μπορώ να αφιερώσω περισσότερο χρόνο στο γράψιμο. Ελπίζω να είμαι έτοιμος το 2024». Σου το ευχόμαστε, δάσκαλε!
