Η πληθώρα των παραστάσεων με την ευκαιρία των εκατό ετών από τη Μικρασιατική καταστροφή, στο πλαίσιο του προγράμματος «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός 2022» του ΥΠΠΟA έχει νόημα μόνο εφόσον συνοδεύεται από επαρκή γνώση των ιστορικών γεγονότων, στοχεύει στην πλήρη κατανόησή τους και συντελεί στον σχηματισμό ιστορικής συνείδησης.
Σε αυτή την κατηγορία τοποθετώ την παράσταση με τίτλο «Θα γίνει ανταλλαγή;» σε σκηνοθεσία της Ρούλας Πατεράκη, πάνω σε έρευνα, πρωτότυπο κείμενο και σκηνοθεσία δική της. Η λόγια σκηνοθέτιδα έχει εντρυφήσει στις πηγές, άμεσες ή έμμεσες, έχει μελετήσει βαθιά το θέμα της και φωτίζει σχεδόν άγνωστες στους πολλούς κρίσιμες πτυχές που άλλαξαν τον ρου της Ιστορίας, όπως ο εφοδιασμός του Κεμάλ (σ.σ.: από τους Γάλλους του αποσυρόμενου γαλλικού εκστρατευτικού σώματος) με τα ανώτερα τσεχικά πυροβόλα Scoda που του χάρισαν τη νίκη (σ.σ.: συμφωνία Κεμάλ-Φρανκλέν Μπουγιόν).
Γνωρίζει επίσης η συγγραφέας και σκηνοθέτιδα να αποδομεί στα συστατικά τους τις χαρακτηριστικές προσφυγικές μνημονικές αφηγήσεις, ενσωματώνοντας τα δραματικά στοιχεία τους σε ένα διαλογικό ιστορικό δράμα που «άλλοτε θυμίζει αρχαία τραγωδία και άλλοτε μουσικό ρέκβιεμ» σύμφωνα με τα δικά της λόγια.
Επισημαίνω ακόμη μια καίρια παρατήρηση της συγγραφέως και σκηνοθέτιδας μέσα από τα λόγια ενός ήρωά της, που δείχνει την οξύτατη, ασκημένη ιστορική της συνείδηση: «Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν τελείωσε το 1918, αλλά το 1922, με τη Μικρασιατική Καταστροφή».
Η ίδια σημειώνει, επίσης εξίσου καίρια, στο έντυπο της παράστασης: «Λάμνοντας στον χρόνο οι οχτώ πρωταγωνιστές της παράστασης, αναδύονται από τον ζόφο της Ιστορίας και συναντιούνται εδώ και τώρα. Εφτά γυναίκες και ένας άνδρας έρχονται και πάλι αντιμέτωποι με το ανοιχτό προσωπικό και συλλογικό τραύμα της αδιανόητης καταστροφής. Οι μνημονικές αφηγήσεις στρέφονται ενάντια στην ψυχαναγκαστική λήθη της τραυματικής εμπειρίας, φέρνοντας στην επιφάνεια απωθημένες μνήμες και μεγάλες επιθυμίες. Οι οπτικές του τότε και του τώρα συμφύρονται. Τραγικές προσωπικότητες, σπουδαίοι χαρακτήρες, ανθρώπινα αντιφατικοί και απάνθρωπα σκληροί, οδηγούνται συχνά σε επικές αντιπαραθέσεις, κάποτε ακόμα και στην άρνηση της πραγματικότητας: “Θα γίνει η ανταλλαγή;” ή “έγινε η ανταλλαγή;” (…) Αν οι μονόλογοι διηγούνται αθροιστικά, με επική κανονικότητα την ίδια σχεδόν επαναληπτική ιστορία ανθρώπινου πόνου και δυστυχίας, τα διαλογικά επεισόδια δραματοποιούν τον μεγάλο Διχασμό στην αφετηρία των δεινών μας, τη φρίκη του πολέμου και την ανταλλαγή των πληθυσμών, εντέλει την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, που ίσως είναι και ο πρωταγωνιστής της παράστασης. Οι performers, μέλη ενός τραγικού χορού, ενώνουν τις φωνές τους στους κομμούς και στα εμβόλιμα τραγούδια σε στίχους του Γ. Σεφέρη, αναδεικνύοντας τη θεατρικότητα της μαρτυρικής αφήγησης, προκαλώντας έτσι τη συγκινησιακή διέγερση (σ.σ.: και τη συνειδησιακή αφύπνιση) του θεατή».
Ετσι ακριβώς. Η παράσταση, με γυρισμένη την πλάτη του κοινού στον μεγαλόπρεπο βυζαντινό ναό, έχει τον νου στραμμένο στα όμορφα ένδοξα ερείπια, με την ευδόκιμη προσδοκία της ανάστασης όχι των λίθων, αλλά των ψυχών. Με τη μουσική χαρμολύπη της Νίκης Καραγεωργίου και της Μαρίας Κουρμούλη, με τη λιτότατη σκηνογραφία της Ρούλας Πατεράκη και της Ευανθίας Κουρμούλη, με τα κοστούμια του Άγγελου Μεντή, τους «ονειρικούς» φωτισμούς του Γιάννη Δρακουλαράκου και με την ισοκέφαλη, άψογα συντονισμένη ομάδα των περφόρμερς-ηθοποιών: η Ρούλα Πατεράκη, κεντρική-έκκεντρη μορφή, μαζί με τις Δήμητρα Χατούπη, Φιλαρέτη Κομνηνού, Νάντια Μουρούζη, Ειρήνη Καράγιαννη, Ευανθία Κουρμούλη και Μαρία Κουρμούλη συνθέτουν έναν ιδεατό, φωτεινό αστερισμό των Πλειάδων. Με τον έξοχο Κοσμά Φοντούκη να διασχίζει πλάγια τη σκηνή ως κομήτης, προάγγελος κακών. Τραγουδά έξοχα η Ειρήνη Καράγιαννη, σε αρμονική σύζευξη με την πολυτάλαντη Μαρία Κουρμούλη. Παίζουν ζωντανά οι δεξιοτέχνες μουσικοί Άρης Ζέρβας, Νίκη Καραγεώργου, Άλεξ Μπόλπασης, Μελίνα Ντελίκου, Σωτήρης Πέπελας.
