Ο Χριστός-Ανθρωπότης», με το βλέμμα στραμμένο ψηλά και το παιχνίδι των χρωμάτων πάνω στο πορτρέτο με το ακάνθινο στεφάνι, υποδέχεται τον επισκέπτη. Έργο της πρώιμης περιόδου του Κωνσταντίνου Παρθένη, εισάγει εντυπωσιακά στην αναδρομική του κοσμοπολίτη, ρηξικέλευθου ζωγράφου. Η συνέχεια ακολουθεί το νήμα της δημιουργικής του διαδρομής και των διαφοροποιήσεων που εντοπίζονται στις διάφορες εικαστικές περιόδους που διατρέχουν το έργο του. Ξεκινώντας από τα πρώτα του έργα την περίοδο της μαθητείας του στη Βιέννη, και μετά η περίοδος του Παρισιού, αλλά και το «Λιμάνι της Καλαμάτας» που ζωγραφίζει «φωτογραφικά» το πλοίο, τον φάρο, το παγκάκι. Τα έργα του Πόρου που αναδεικνύουν τον τρόπο που παίζει με το χρώμα, άλλοτε έντονο, άλλοτε εξαϋλωμένο, που τα κάνει να μοιάζουν αέρινα. Στη συνέχεια τα έργα του Παρισιού, όπου γίνονται εμφανείς οι αφομοιώσεις όλων των νέων τάσεων της εποχής.
Τα έργα της Κέρκυρας με τις ιμπρεσιονιστικές επιδράσεις, όπου ο Παρθένης ανοίγει την περίοδο «με συμβολισμούς και αλληγορίες», συνθέτοντας τη δική του εικόνα για τον τόπο μας, αλλά και ο Παρθενώνας να στέκεται αέρινος στο έργο του πλάι σε ένα από τα σημειωματάριά του, ανοιγμένο στη σελίδα με τα σχέδια του μνημείου διά χειρός του ζωγράφου. Οι εντυπωσιακές «Λουόμενες», οι δύο εκδοχές του «Ορφέας και Ευριδίκη», ο «Ευαγγελισμός», αλλά και ο βυζαντινός Παρθένης, τα δύο προσχέδια που ετοίμασε για το Περιστήλιο της Βουλής, όπου ο αρχαίος κόσμος και ο νέος κόσμος συμπλέουν, πορτρέτα των φίλων και της οικογένειάς του, ο πίνακας που αποτυπώνει το ατελιέ του και ένα κομμάτι Παρθενώνα, το καβαλέτο του, η βαλίτσα με τα πινέλα του, η παλέτα του.
Έργα και τεκμήρια από τη ζωή ενός ιδιαίτερου ζωγράφου που είδε, σκέφτηκε και αποτύπωσε τον τόπο του με έναν ιδιαίτερο τρόπο, καταθέτοντας έτσι το δικό του στίγμα σε μια ζωγραφική που χώρεσε και τον μοντερνισμό, και τη βυζαντινή τέχνη, και τον αρχαίο κόσμο. Μια διαδρομή που χώρεσε το παιχνίδι των χρωμάτων, έδωσε έργα αέρινα και εξαϋλωμένα και έφτασε στη λιτότητα και την αυστηρότητα του μπλε, του μαύρου και του χρώματος του ακατέργαστου καμβά.
Η ιδανική Ελλάδα
«Η Ελλάδα του Παρθένη είναι μια οραματική Ελλάδα» έλεγε η διευθύντρια συλλογών της Εθνικής Πινακοθήκης Έφη Αγαθονίκου καθώς μας ξεναγούσε στην αναδρομική έκθεση «Κωνσταντίνος Παρθένης: Η ιδανική Ελλάδα της ζωγραφικής του», που εγκαινιάζεται τελικά στις 5 Ιουλίου και αφιερώνεται, όπως και η συνοδή έκδοσή της, στην επί τριάντα χρόνια διευθύντρια της Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα.
Σε άλλη περίπτωση, η χθεσινή συνέντευξη Τύπου και η ξενάγηση που τη συνόδευσε θα γινόταν από τη μακρόβια διευθύντρια της Πινακοθήκης. Η ίδια τα είχε οργανώσει όλα στην τελευταία τους λεπτομέρεια, ακόμα και τους φακέλους με το δημοσιογραφικό υλικό. «Απόδειξη της δύναμής της που την έκανε να δουλεύει ως την τελευταία στιγμή» ανέφερε η Ε. Αγαθονίκου, που ανέλαβε την αντικατάσταση, καθώς ούτε η νέα διευθύντρια της Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα μπόρεσε να παραβρεθεί λόγω Covid.
«Είναι η πρώτη ολοκληρωμένη αναδρομική έκθεση που αφιερώνεται στο έργο ενός από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της νεοελληνικής τέχνης και αποσκοπεί στο να τιμήσει και να φωτίσει τη σύνθετη, υψηλόφρονα και βαθιά ελληνική δημιουργία του» υπογράμμισε η Ε. Αγαθονίκου, για να επισημάνει ότι «η ζωγραφική του Παρθενη βρίσκεται σε διαρκή δημιουργικό διάλογο, πάντα με προσωπικό ύφος, με τα εικαστικά ρεύματα του μοντερνισμού, ενώ οι εικονογραφικές αναφορές στην αρχαιότητα και τη βυζαντινή τέχνη διαμορφώνουν ένα προσωπικό ζωγραφικό ιδίωμα, που εξελίσσεται σταθερά μέχρι το τέλος της ζωής του μέσα από μια πληθώρα έργων».
Γύρω στα 140 έργα και 70 σχέδια του Παρθένη συνθέτουν την έκθεση. Τα περισσότερα προέρχονται από τη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης, όπως τα ενεχείρισε η κόρη του ζωγράφου, ενώ υπάρχουν και δάνεια από ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές. Τέσσερα χρόνια ετοιμαζόταν η έκθεση, την επιμέλεια της οποίας υπογράφει η Ζίνα Καλλούδη.
Το διαμάντι της έκθεσης
Αυτή η έκθεση έχει και το «διαμάντι» της. Το περίφημο «Τετράδιον» με τις σημειώσεις του Κωνσταντίνου Παρθένη, χειρόγραφο στα γαλλικά, καλλιγραφικά γραμμένο με μολύβι, μαύρο και κόκκινο μελάνι, με τις σκέψεις του γρήγορα αποτυπωμένες γύρω από τη βυζαντινή τέχνη. «Είναι το “διαμάντι” και η αποκάλυψη της έκθεσης» όχι μόνο γιατί παρουσιάζεται για πρώτη φορά, αλλά γιατί σ’ αυτό αποκαλύπτονται οι σκέψεις του για τη βυζαντινή τέχνη και «διατυπώνει τη σκέψη ότι το μεγάλο δώρο του Βυζαντίου στην ευρωπαϊκή τέχνη είναι ότι διασώζει την απευθείας διασύνδεσή της με τον αρχαίο κόσμο», όπως έλεγε η επιμελήτρια της Πινακοθήκης Κατερίνα Ταβατζή. Πλάι του δεσπόζει η αφίσα που είχε φιλοτεχνήσει ο Παρθένης για την έκθεση του Ζαππείου το 1920.
Από τα εμβληματικά έργα του Παρθένη είναι η «Ανύψωση του Αθανασίου Διάκου» και στις δύο εκδοχές που δημιούργησε ο ζωγράφος. Η πιο επιβλητική παρουσιάζεται στην έκθεση και η δεύτερη, πιο αέρινη, με την εξαϋλωση και το αφαιρετικό που δίνει ο μη επεξεργασμένος μουσαμάς, παραμένει στον δεύτερο όροφο της Πινακοθήκης, αφού το εύθραυστο και το ευαίσθητο του χαρακτήρα της δεν επιτρέπει τη μετακίνηση στον κύριο κορμό της έκθεσης. Θα είναι όμως προσβάσιμη στο κοινό.
Οι καλύτεροι σταθμοί
«To έργο αυτό συμπυκνώνει όλη την Ιστορία της Τέχνης» έλεγε η Έ. Αγαθονίκου μπροστά από την «Ανύψωση του Αθανασίου Διάκου», που δεσπόζει στο κέντρο της έκθεσης, με τον ήρωα να υψώνεται προς τον ουρανό χρωματισμένος σε αιχμηρό μαύρο και εμπεριέχοντας στοιχεία από την αρχαιότητα έως τον μοντερνισμό. Ιδιαίτερη θέση κατέχουν «Τα αγαθά της συγκοινωνίας» με το πλαίσιο κορνίζας και τα κολωνάκια εντός του πίνακα που είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο ζωγράφος. Ακόμα και τα τρία καμένα έργα του στην πυρκαγιά του σπιτιού του στη δεκαετία του 1980, που μετέφερε στην Πινακοθήκη ο τότε διευθυντής της Δημήτρης Παπαστάμος.
Οι κυριότεροι σταθμοί ενός ζωγράφου το έργο του οποίου «δεν είναι ακόμα καταγεγραμμένο στο εύρος του, ούτε απολύτως οριοθετημένο στην Ιστορία της Τέχνης» αποτυπώνονται στην αναδρομική του Παρθένη στην Πινακοθήκη, που θα διαρκέσει μέχρι τις 28 Νοεμβρίου.
