Τις μέρες που ξέσπαγε ο νέος πόλεμος στην Ευρώπη και γέμιζε με φόβους και ανησυχία τις ψυχές μας άρχισαν να φτερουγίζουν κάτι τραγούδια που μοιάζανε με τα πουλάκια που χτυπάνε το τζάμι του παραθύρου μέσα στο καταχείμωνο. Σαν ψυχούλες που ζητάνε παρέα και κουβέντα, παρηγορά και ταρακούνημα. Κάπως έτσι άρχισα να ακούω τα τραγούδια του «Αnime» και να σκέφτομαι ότι πάνε πολλά χρόνια από τότε που ένα καλλιτεχνικό έργο γινόταν πολιτιστικό γεγονός. Ο Φοίβος Δεληβοριάς πάντα στόχευε στην ψυχή, αλλά και στο μυαλό και στην κρίση του ακροατή του. Αυτή τη φορά όμως πέτυχε κάτι παραπάνω. Να βάλει τον καθρέφτη της αλήθειας απέναντί μας για να κοιτάξουμε εαυτούς και αλλήλους. Για να σκάψουμε βαθιά στη συνείδησή μας και να ξαναδιαβάσουμε την εποχή μας.
Μουσικός ντοκιμενταρίστας της εποχής και της ψυχής, ο Φοίβος Δεληβοριάς, στον νέο του δίσκο πιο ώριμος από ποτέ, πιο στοχαστικός και πάντα αληθινός, ήρθε και πάλι σαν εκείνους τους μάγους που βγάζουν λουλούδια από το καπέλο τους. Κατακίτρινο αυτή τη φορά το μαγικό του ραβδί, όπως το χρώμα του εξωφύλλου του δίσκου του, κοιτάει την άνοιξη χωρίς να ξεχνάει τους χειμώνες, συμπλέει με ό,τι νέο και φρέσκο έχει να προσφέρει το παρόν χωρίς να γυρίζει την πλάτη σε όσα έχουν μας έχουν προικοδοτήσει οι παλιοί σοφοί.
Με αφορμή τον καινούργιο του δίσκο «Αnime» (Inner Ear Records), πιάσαμε την κουβέντα. Ο Φοίβος Δεληβοριάς ανοίγει την ψυχή του και μιλάει για όλα. Από τους στίχους και τις μουσικές του μέχρι τον... θάνατο του καλλιτέχνη και από την Ελένη Τοπαλούδη, τις γυναικοκτονίες και το metoo μέχρι τις «ορχιδέες» της κοινωνίας. Δεν κρύβει την ανησυχία του για τον πόλεμο και την εποχή του «παγκόσμιου μαυραγοριτισμού» που ζούμε, χαρακτηρίζει «ανάξιά μας» την πολιτική κατάσταση, μιλάει για τα πνευματικά δικαιώματα, απαντάει στις δικολαβίστικες δηλώσεις για τον Μάνο Χατζιδάκι και με αφορμή προσωπικές επιθέσεις που δέχτηκε για τις δημόσιες τοποθετήσεις του, μας θυμίζει το ρόλο του καλλιτέχνη και του διανοούμενου. «Ο θάνατος ενός καλλιτέχνη, ή ενός διανοούμενου είναι ο εφησυχασμός» λέει. Και προς θλίψη μας, προαναγγέλλει το τέλος διαδρομής της δημοφιλέστατης ταράτσας του.
Έπειτα από επτά, χρόνια νέος δίσκος. Ποιους λογαριασμούς ανοίγεις αυτή τη φορά και ποιους κλείνεις;
Αν ο «Αόρατος άνθρωπος» είχε να κάνει με τον έρωτα και την απώλειά του, αν η «Καλλιθέα» είχε να κάνει με τα παιδικά και τα εφηβικά φαντάσματα, το «Αnime» έχει να κάνει με την κοινωνία. Με την ψυχή της κοινωνίας συγκεκριμένα. Ή, ίσως, με τον τρόπο που επιδρά η κοινωνία στην ψυχή.
Ψυχή. Γιατί αυτός ο τίτλος;
Ο τίτλος προέκυψε τελευταία στιγμή, εντελώς τυχαία. Ο Κωστής Χριστοδούλου, ο πιανίστας, είπε καθώς ακούγαμε το εξοδικό ορχηστρικό του δίσκου «δεν σας θυμίζει τέλος από ταινία άνιμε;». Με το που το είπε, ήξερα ότι ο δίσκος είχε τίτλο. Είναι η δεύτερη φορά που το κάνει. Ο προηγούμενος μου δίσκος θα λεγόταν «Ο μπάσταρδος γιος». Αλλά δεν μου άρεσε, ήταν σαν συνέχεια του «Αόρατου ανθρώπου». Ο Κωστής είπε, πάλι καθώς ακούγαμε τις μείξεις σε ένα αμάξι, «πες το απλά “Καλλιθέα”».
Τι ωραίο εξώφυλλο είν’ αυτό;
Είναι του Γιώργου Παπαδάκη, ενός νέου, εξαιρετικού artwork designer. Μου έδειξαν δουλειά του από την Inner Ear και ενθουσιάστηκα. Του έδωσα τα τραγούδια και σε δυο-τρεις μέρες μου έδωσε τρία εκπληκτικά εξώφυλλα. Αυτό όμως το ερωτεύτηκα αμέσως. Χωρίς να ξέρω γιατί, ήταν ο δίσκος.
Αλήθεια, πώς είναι να ηχογραφείς στα παλιά στούντιο της Φίνος; Μέσα στον δίσκο σου πεταρίζουν οι ψυχές όλων αυτών που πέρασαν απ’ αυτόν τον χώρο και μεγαλούργησαν στον νεότερο μουσικό μας πολιτισμό; Νιώθεις να είναι με το μέρος σου αυτές οι ψυχές;
Είναι με το μέρος όλων όσων γνωρίζουν το παράπονό τους. Οι ψυχές των καλλιτεχνών φεύγουν πάντα ξέροντας ότι έχουν αφήσει κάτι ανείπωτο. Η τέχνη τούς έφαγε τη ζωή ή, ίσως, η ζωή την τέχνη. Αυτό το ανείπωτο μένει μετέωρο στα δωμάτια που έζησαν ή έδρασαν. Και το αρπάζουμε εμείς απ’ τον αέρα.
Είναι σίγουρο ότι και αυτόν τον δίσκο τον ετοίμασες με την ψυχή σου. Tι επιθυμούσε η ψυχούλα σου όταν τον έφτιαχνες;
Αγάπη. Και άνοιξη. Φαίνονταν ακατόρθωτα αυτά τα δύο όσο έγραφα.
Το κατάφερες λες;
Κατάφερα να ομολογήσω μια αγάπη που θα διαρκέσει και πέρα απ’ τη ζωή μου - και να κυκλοφορήσει ο δίσκος άνοιξη (γέλιο).
Η ψυχούλα της Ελένης Τοπαλούδη, και κάθε Ελένης, μπορεί να βρει ησυχία μέσα από τη δύναμη ενός τραγουδιού; Μπορεί αυτή η δύναμη να ξορκίσει το κακό των γυναικοκτονιών;
Μακάρι ένα οποιοδήποτε τραγούδι να είχε τέτοια δύναμη. Το μόνο που πιστεύω όμως ότι μπορεί να κάνει ένα τραγούδι όπως αυτό που έφτιαξα είναι να κάνει τόσο τον τραγουδοποιό όσο και τον ακροατή να μοιραστούν τη συνενοχή τους. Άπειροι φολκ τραγουδιστές, αρχαίοι Έλληνες, ελισαβετιανοί, καουμπόι το προσπαθούν για αιώνες περιπλανώμενοι. Να διαλύσουνε, να ξεπλέξουνε το φονικό δίχτυ.
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί αυτό το φαινόμενο των γυναικοκτονιών, που τείνει να εξελιχθεί σε μάστιγα της εποχής;
Μόνο οι μανάδες μπορούν να το σταματήσουν. Με το πώς παρουσιάζουν στους γιους τους τη γυναίκα. Τη φύση της. Τη σεξουαλικότητά της. Με το να μην βασίζουν την ύπαρξή τους και τις ματαιώσεις τους σ’ αυτούς. Η μητρική ευθύνη δεν οδηγεί, φυσικά, τόσο εύκολα σε κάτι τόσο φρικτό όπως η γυναικοκτονία. Οδηγεί όμως στην κατασκευή του killer εραστή, του hit and run driver, του αρπακτικού της ομορφιάς.
Το MeToo έκανε δουλειά;
Αναμφισβήτητα. Ξέρω ότι πολλοί εμμένουν στις αρνητικές πλευρές του, αλλά αν ακούγαμε αυτού του είδους τις κριτικές στην ιστορία του ανθρώπου, δεν θα μέναμε καν σε δικό μας δωμάτιο αυτή τη στιγμή. Οι γυναίκες θέτουν εξαρχής τους όρους του παιχνιδιού, ιδιαίτερα μέσα στους επαγγελματικούς τους χώρους. Και δεν πρέπει να τρομάξουν, πρέπει να το προχωρήσουν μέχρι το τέλος.
Στην «Άγρια ορχιδέα» η πατριαρχία, η αυτοαναφορικότητα, αυτή η νοοτροπία φουκαριάρας κοινωνίας μπαίνει στο κάδρο σου. Είσαι θυμωμένος, σαστισμένος;
Γελάω. Και μελαγχολώ. Αλλά κυρίως γελάω. Γιατί προσωπικά είμαι ελεύθερος να δημιουργήσω και να αγαπήσω χωρίς να χρειάζεται να το βασίσω αυτό σε ένα γελοίο αίσθημα επιβεβαίωσης. Ε, κάποια στιγμή θα το αισθανθούν αυτό και οι «ορχιδέες» του τραγουδιού. Μέχρι τότε, θα ζητούν την προσοχή μας.
Μάθαμε για την κυκλοφορία του «Anima» την περίοδο περίπου που άρχισε ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ανησυχείς;
Φυσικά και ανησυχώ. Ο Πούτιν ποτέ δεν μου άρεσε. Η δημοκρατία που ονειρεύομαι δεν έχει τίποτα από τα χαρακτηριστικά του. Αλλά και το ευρύτερο πλαίσιο δεν σου αφήνει περιθώριο για ιδιαίτερες ελπίδες. Φοβάμαι και την Κίνα, φοβάμαι και τον Ερντογάν. Τη δε κατάρρευση της Γηραιάς Ηπείρου, που φτωχοποιείται και εκφασίζεται κάθε μέρα που περνάει, τη φοβάμαι πια ακόμα περισσότερο από πριν.
Πώς κρίνεις το γεγονός ότι εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία πολλοί Ρώσοι καλλιτέχνες αποκλείστηκαν, ότι τα μεγάλα έργα του ρωσικού πολιτισμού μπήκαν στο επίκεντρο τέτοιας αντιπαράθεσης και εξοβελίστηκαν; Τι σημαίνει αυτό για τον ανθρώπινο πολιτισμό;
Στην αρχή νόμιζα ότι είναι υπερβολές αυτά. Μετά κάποιος μου είπε ότι πραγματικά υπάρχουν ορισμένες ντιρεκτίβες να μην παίζονται, π.χ., ρωσικές ταινίες στην ελληνική τηλεόραση. Ήθελαν να δημιουργήσουν και αντίστοιχη επιτροπή. Είναι βλακώδες και επικίνδυνο φυσικά. Όλοι ξέρουν τη διάκριση μεταξύ τέχνης και πολιτικής. Και η τέχνη είναι εξ ορισμού εναντίον του νόμου του ισχυρού. Οι καλύτεροι δε Ρώσοι καλλιτέχνες εδώ και χρόνια κάνουν σκληρότατη κριτική στο κράτος τους. Το ίδιο και οι Αμερικανοί στο δικό τους, το ίδιο κι εμείς οι Έλληνες στο δικό μας. Η τέχνη, ιδιαίτερα σε περιόδους σκοτεινές, οφείλει να είναι ελεύθερη.
Έχω την αίσθηση πως είσαι ο μουσικός ντοκιμαντερίστας της εποχής μας, των τεράτων και των θαυμάτων της. Αλήθεια, πώς θα τη χαρακτήριζες αυτή την εποχή;
Παγκόσμιου μαυραγοριτισμού.
Τι είναι εκείνο που σε φοβίζει περισσότερο σήμερα; Τι είναι εκείνο που σε εμπνέει;
Με φοβίζει η εξαθλίωση της τάξης μου από τους ελάχιστους. Η μαφιοζοποίηση της ελληνικής κοινωνίας και ο εκμαυλισμός των νέων. Η απόλυτη απουσία περιεχομένου πνευματικού στη σύγχρονη πολιτική γεννάει τράπερς. Με εμπνέουν όσοι αντιστέκονται σ’ αυτό με χιούμορ και με παρρησία. Οι σιωπηλοί -εκτός κάδρου- άνθρωποι, που δημιουργούν έστω και κάτι ελάχιστο μέσα στη μέρα τους.
Την πολιτική κατάσταση σήμερα πώς θα τη σχολίαζες;
Ανάξιά μας.
Θα αφιέρωνες ένα τραγούδι του δίσκου σου σε έναν πολιτικό; Ποιο, σε ποιον και γιατί;
Όχι, είναι λάθος του καλλιτέχνη να κάνει τέτοια, είτε θετικά είτε αρνητικά.
Η κοινότητα των καλλιτεχνών ταλαιπωρηθήκατε πολύ τα τελευταία χρόνια. Αξίζει αυτή η απαξία στους καλλιτέχνες;
Σε κανέναν δεν αξίζει. Το πιο χυδαίο που μπορεί να κάνει η πολιτική ή η δημοσιογραφία είναι να επιτεθεί συλλήβδην σε μια κοινωνική ομάδα. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια το βλέπουμε συνεχώς. Και χειροτερεύει.
Ο δημόσιος λόγος σου πάντως ενοχλεί. Την περασμένη Κυριακή ο Στάθης Καλύβας, βάζοντας στο κάδρο εσένα και τον Αργύρη Ξάφη, σου επιτέθηκε προσωπικά για την κριτική που έχεις ασκήσει για την αστυνομική βία, τον καλλιεργούμενο διχασμό, τις γυναικοκτονίες κ.λπ. Σας κατηγορεί για «εφηβικού τύπου αντίδραση», καθώς αποφαίνεται ότι «η φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας ως επαγγελματικής δραστηριότητας είναι τέτοια, που καθιστά τους φορείς της ψυχολογικά ευάλωτους, στρέφοντάς τους προς μια μόνιμη αυτοθυματοποίηση και έναν στρεβλό και τελικά φτηνό δημόσιο λόγο, με έντονα στοιχεία συναισθηματικής υπερβολής». Αλήθεια, αυτή είναι η φύση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και ο ρόλος του καλλιτέχνη σήμερα;
Μα μια στιγμή. Τι θέλουν από μας; Να μην έχει ο καλλιτέχνης δική του αίσθηση για το τι συμβαίνει στην κοινωνία; Θα μπορούσα κι εγώ να υποστηρίξω τα περί «υπερσυναισθηματισμού» στην τέχνη - είναι άλλωστε μια διαρκής προσπάθειά μου να φτιάχνω έργα με χιούμορ και με αμφισημία. Όμως εδώ συμβαίνει κάτι επικίνδυνο. Ο Αργύρης Ξάφης μιλάει για την ανεπαρκέστατη ανταπόκριση της κυβέρνησης σε ορισμένα πράγματα που με επίπεδο και ευγένεια έθεσε ως αιτούμενα των καλλιτεχνών την εποχή της πανδημίας. Και του υποδεικνύεται να μην μιλάει γιατί το κράτος του «δίνει δουλειά»!
Άρα, λοιπόν, ο ρόλος του καλλιτέχνη και του διανοουμένου είναι μόνο αυτός του συναλλασσόμενου με το κράτος; Ο Χατζιδάκις δηλαδή στο Τρίτο Πρόγραμμα θα έπρεπε να είναι μόνο κόλακας όσων τον τοποθέτησαν εκεί; Αν είναι έτσι, τότε σε τι διαφέρουμε από τον Πούτιν, που θέλει μόνο διανοουμένους και καλλιτέχνες-εργαλεία του κράτους; Λάθος αυτές οι επιθέσεις - και προσωπικά δεν βρίσκω κανέναν λόγο να αντεπιτεθώ. Μόλις έβγαλα καινούργιο δίσκο - και σχεδιάζω κι άλλα πράγματα. Όλα από καρδιάς και ειλικρινώς. Η τρυφερότητά μου δεν θέλω όμως να εκλαμβάνεται ως ηλιθιότητα.
Ο Μάνος Χατζιδάκις στάθηκε δίπλα σου όταν έφηβος ξεκινούσες την περιπέτειά σου στη μουσική και την τραγουδοποιία. Πώς ακούς τα χυδαία δικηγορίστικα υπονοούμενα ότι έκανε παρέα με παιδιά 15, 16, 17, 18 χρόνων;
Είναι ο πάτος του βαρελιού. Ο Χατζιδάκις, πρώτον, δεν έκανε παρέα με ανήλικους. Εγώ, π.χ., δεν ήμουν παρέα του. Είχε απόλυτη συνείδηση της διαφοράς ηλικίας μας και μου φερόταν με την υπευθυνότητα και τη σοβαρότητα που οφείλει ένας 60χρονος σε έναν 15άρη που του πηγαίνει τη δουλειά του. Δεν είδα άλλωστε ποτέ άλλους ανήλικους γύρω του. Εγώ ήμουν εξαίρεση και πήγα να τον βρω ως μουσικός, όχι ως φίλος. Ήταν ένας θαυμάσιος δάσκαλος και εξαιρετικά υπεύθυνος άνθρωπος. Του άρεσε να συνομιλεί με τους νέους (κάθε ηλικίας) και ήξερε πολύ καλά τη δύναμή του, ώστε να μην την εκμεταλλεύεται ποτέ εναντίον κάποιου αδύναμου.
Στη Θεσσαλονίκη του Πετζίκη και της Ροτόντας, του Μυστακίδη και των άλλων, εκεί που τραγουδάς πώς το Σάββατο γίνεται Κυριακή, υπάρχει ακόμα μια πληγή. Αυτή της καταστροφής των αρχαιοτήτων του σταθμού Βενιζέλου στο μετρό της πόλης. Τι σημαίνει όταν καταστρέφουμε το παρελθόν, την ιστορική μνήμη;
Το παρελθόν δεν πρέπει ούτε να μας τρώει ούτε να το τρώμε. Σίγουρα πάντως τα σπουδαιότερα πράγματα στη ζωή είναι αυτά που δεν έχουν χρηστική αξία, αλλά είναι όμορφα. Η Θεσσαλονίκη έχει πολύ μεγάλη ομορφιά να υπερασπιστεί. Αδυνατώ να πιστέψω ότι δεν μπορεί να βρεθεί κάποια λύση ώστε το μετρό να προχωρήσει χωρίς καταστροφές.
Είπες ότι η ενασχόλησή σου με την υπόθεση των πνευματικών δικαιωμάτων σού πήρε δέκα χρόνια από τη ζωή σου, αλλά άξιζε αυτή η μάχη. Συκοφαντήθηκες και καταγγέλθηκες για όλη αυτή την υπόθεση. Δεν κατέθεσες τα όπλα. Τι προσδοκάς από δω και πέρα;
Ειρήνη. Και νομιμότητα. Το δεύτερο είναι αυτό που θα φέρει και το πρώτο. Είμαι ο τελευταίος που θα του άξιζε η ηρωοποίηση για όλο αυτό. Πάρα πολλοί άνθρωποι, ακόμη και «εχθροί» μου σε διάφορες φάσεις, έδωσαν τη ζωή τους για έναν ΟΣΔ όπου το τοπικό ρεπερτόριο θα συν-διαχειρίζεται τα του οίκου του, όπως γίνεται σε όλες τις χώρες. Δεν είναι εύκολο. Είναι πολλά τα χρήματα που υπάρχουν σ’ αυτή την αγορά και πολλοί -ξένοι και ντόπιοι- θέλουν να υπερβούν τη λογική και τον νόμο ώστε να πάρουν τη μεγαλύτερη μερίδα. Κανονικότατο «Game of Thrones» με μόνο θύμα εμάς, τους δημιουργούς, που παράγουμε αυτά τα χρήματα. Η δική μου θητεία λήγει σε λίγες μέρες. Είμαι απολύτως βέβαιος ότι οι συνάδελφοι που θα μείνουν, ένθεν κακείθεν, θα ολοκληρώσουν σωστά τον στόχο που τέθηκε εξαρχής και ότι θα επικεντρωθούμε στη δημιουργία, παίρνοντας επιτέλους την αμοιβή που μας αντιστοιχεί.
Αλήθεια, ποιο είναι το μυστικό για να μπορείς να απευθύνεσαι διαρκώς στους νέους ανθρώπους; Και στους γονείς τους επίσης;
Να είσαι περίεργος και ανήσυχος. Ο θάνατος ενός καλλιτέχνη -ή ενός διανοουμένου- είναι ο εφησυχασμός. Δεν γίνεται να είμαστε απλοϊκά ευχαριστημένοι με μια ομάδα, με ένα κόμμα, με μια κυβέρνηση, με μια τεχνολογική εξέλιξη. Αυτή η ανησυχία μάς ενώνει πάντα με τους νέους, αλλά και με τους σοφούς παλιούς.
Η ταράτσα φέτος θα ανοίξει;
Όχι. Η ταράτσα ως ταράτσα έκλεισε τον κύκλο της. Μπορεί έπειτα από χρόνια να την ξαναονειρευτώ…
