Στα δύο προηγούμενα σημειώματά μου επιχείρησα να αποσπάσω τον μεγάλο Ιρλανδό συγγραφέα από το «μεταμοντέρνο” τοπίο και από το κίνημα του “παραλόγου”, όπου... παράλογα τον έχουν κάποιοι τοποθετήσει, και να τον επαναφέρω στον οικείο του χώρο, στο κλίμα του “μοντέρνου”, μάλιστα στην ακμή του, στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Για να τον εντάξω ανάμεσα στους κορυφαίους του κινήματος, τον Καβάφη και τον Τζόυς.
Μια απάντηση
Θέλοντας να δώσω μια καινούργια απάντηση στη μόνιμη κοινή απορία, που και ο ίδιος ο Μπέκετ άφηνε αναπάντητη, τι είδους έργο είναι το “Περιμένοντας...” και ποιος είναι τελικά ο “Γκοντό”, επιχείρησα έναν τακτικό ελιγμό. Επιστράτευσα το πασίγνωστο ποίημα του Καβάφη, με τον συγγενικό τίτλο “Περιμένοντας τους Βαρβάρους”. Χωρίς να υπαινίσσομαι μια σχέση καταγωγής, αλλά μια σχέση παραλληλίας, μέσα στο όλο κλίμα του “μοντέρνου”.
Είναι ένα ποίημα ευρύτατα γνωστό και δεν χρειάζεται να το μεταφέρω. Ξαναθυμίζω μόνο όσα χρήσιμα λέει ο ίδιος ο ποιητής, επεξηγηματικά: “Αφού πήρα για σύμβολο τους Βαρβάρους, φυσικό είναι να πω για υπάτους και πραίτορας. Ο αυτοκράτωρ, οι συγκλητικοί και οι ρήτορες δεν είναι αναγκαστικώς ρωμαϊκά πράγματα. (...) Η κοινωνία φθάνει σε ένα βαθμό πολυτέλειας, πολιτισμού και αποχαύνωσης, όπου, απελπισμένη αποφασίζει να φέρει μια ριζική αλλαγή, να θυσιάσει, να γυρίσει πίσω, ν' απλοποιήσει. Αυτά είναι οι Βάρβαροι».
Ο Καβάφης αναφέρεται στον κόσμο των “κυρίων”, της παλιάς Ευρώπης, που, κάτω από την πίεση του κορεσμένου “πολιτισμού” τους, περιμένουν ως λύση τους “Βαρβάρους” για να τους λυτρώσουν από την αποχαύνωση και την ανία που φέρνουν η πολυτέλεια, η ραστώνη και η απραξία.
Αλλά, προς μεγάλη τους απογοήτευση, οι “Βάρβαροι” δεν εμφανίζονται στα σύνορα. Είτε επειδή “Βάρβαροι δεν υπάρχουν πια” είτε επειδή τα έχουν ήδη περάσει “ανεπαισθήτως” και βρίσκονται στην καρδιά του “πολιτισμένου” κόσμου. Είναι η καβαφική ειρωνεία μιας ματαιόσπουδης αναμονής, που δεν μπορώ παρά να τη συσχετίσω με την ανάλογη ειρωνεία του Μπέκετ.
Το “Περιμένοντας τον Γκοντό” είναι ένα έργο βυθισμένο στο “μοντέρνο”, δίπλα στα μεγάλα επιτεύγματα αυτού του κινήματος, όπως έγραφα. Με αυτήν την έννοια επιχείρησα την ριψοκίνδυνη αντιβολή του “Γκοντό” του Μπέκετ με τους αναμενόμενους καβαφικούς “Βαρβάρους“.
Μπορούμε, όμως, ίσως, να “πάμε” ακόμη πιο πέρα την αντιβολή, φθάνοντας έως τις οριακές “Βάκχες” του Ευριπίδη, που τελειώνουν με μια τρομερή προφητεία. Λέει ο Θεός στον Κάδμο: “Θα φύγεις από τη Θήβα με μορφή φιδιού και θα επιστρέψεις οδηγώντας αμέτρητες βοϊδάμαξες, αρχηγός βαρβάρων, σαρώνοντας όλες τις πολιτείες...”.
Εδώ το πράγμα σοβαρεύει, δεν έχουμε πια να κάνουμε με “χαζοχαρούμενους” εκδρομείς - βαρβάρους, αλλά με τους κανονικούς, ολετήρες και σφαγείς επιδρομείς από τον Βορρά, που τους ξέρουμε καλά, γιατί τους έχουμε πολλές φορές “ζήσει” στο πετσί μας.
Ας πάμε λίγο πιο πίσω, στις απαρχές του μύθου του Κάδμου. Ξεκινάει από τη Φοινίκη για να βρει τη χαμένη του αδελφή, την Ευρώπη, που την είχε απαγάγει ο Ζευς. Επειδή δεν βρίσκεται πουθενά, ζητάει τον χρησμό του θεού. Ο χρησμός αποφεύγει να του πει οτιδήποτε για την Ευρώπη, τον διατάζει να ακολουθήσει μια αγελάδα και, εκεί όπου θα σταθεί, να τη θυσιάσει και να ιδρύσει μια πόλη (τη Θήβα.) Το κάνει, με ό,τι ακολουθεί.
Ουδέν νεώτερον από την αναζήτηση της Ευρώπης. Ούτε μια λέξη δεν της αφιερώνει ο χρησμός. Είκοσι πέντε αιώνες τώρα, εκκρεμεί το ίδιο πάντοτε αναπάντητο ερώτημα: Βρήκαμε την Ευρώπη και κατόπιν τη χάσαμε ή τη χάσαμε πριν ακόμη τη βρούμε; Το ίδιο ερώτημα νομίζω ότι πλανιέται στις γραφές του Μπέκετ. Ο “Γκοντό” είναι, άραγε, το όνειρο της Ευρώπης; Αλλά εδώ τελειώνει η δική μας περιπλάνηση στα μπεκετικά τοπία του ανέφικτου.
Μια "κλασική" ματιά
Η παράσταση του “Περιμένοντας τον Γκοντό” στη σκηνοθεσία του Γιάννη Κακλέα, σε μετάφραση συλλογική της Ομάδας (κίνηση Άρης Σερβέταλης, Αγγελική Τρομπούκη), που παρακολουθήσαμε στο “Κηποθέατρο Παπάγου” ήταν μια “κλασική” -και λίγο βιαστική- ματιά στο έργο κάτω από την επικρατούσα και πεπερασμένη “μεταμοντέρνα” εκδοχή του, που, μάλιστα, εδώ συγχέεται με το “παράλογο”, ενώ τα δύο παραπάνω αρτιστικά κινήματα δεν συμπίπτουν απαραιτήτως.
Η σκηνοθεσία του Κακλέα δίνει το έργο σαν μια εκτεταμένη και διαρκή “κλοουνερί”, μια μαύρη φάρσα ή τραγικωμωδία της ύπαρξης. Το έργο δεν είναι φορμαλιστικό, διαθέτει έναν συμπαγή ουμανιστικό πυρήνα και μεταφέρει ένα ξεκάθαρο ανθρωπιστικό μήνυμα, «στοχαστικά προσαρμοσμένο”, που, λίγο μόνο αν ξύσεις την επιφάνεια, “βγαίνει”.
Η σκηνοθεσία του Γιάννη Κακλέα απέφυγε να το προβάλει, το προσπέρασε για να προσδώσει στο κείμενο μια αχρείαστη “επικαιρότητα” και μια επίπλαστη “λαϊκότητα”.
Θέλησε να το δώσει ως αυτοαναφορικό σχόλιο του συγγραφέα επάνω στη θεατρική τέχνη, το υπερφόρτωσε με “λογοτεχνία” στερώντας του την αμεσότητα του λόγου, καθιστώντας το ανενεργό με τον «σημαιοστολισμό” του από κάθε λογής συμπτωματολογικά, τετριμμένα θεατρικά σύμβολα. Από το βαρυφορτωμένο “μπαρόκ” σκηνικό (του Σάκη Μπιρμπίλη και του σκηνοθέτη) ώς τα ανάλογα κοστούμια (Ηλένια Δουλαδίρη) και τους φωτισμούς (Μπιρμπίλης).
Η σκηνοθεσία επιστρατεύει έξι ηθοποιούς, τέσσερις από τις παλαιότερες γενιές, δύο από τις νεότερες και δύο ακόμη πιο νέους (ο ένας νεοσσός), όλοι τους από διαφορετικές σχολές, με διαφορετικές εμπειρίες, ύφος, διάνοια και υποκριτικό διαμέτρημα, για να “υφάνει” το “χαλί” της παράστασης (Θανάσης Παπαγεωργίου, Σπύρος Παπαδόπουλος, Άρης Σερβετάλης και Ορφέας Αυγουστίδης και οι Αγγελική Τρομπούκη, Άρης Κακλέας).
Οι “αποστάσεις” μεταξύ τους είναι, όμως, πολύ μεγάλες, δεν γεφυρώνονται με ευχολόγια, καθένας στέκει στο δικό του χαλάκι και παίζει το δικό του βιολί.
