Ο Boaventura De Sousa Santos, ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα, μιλάει στην ΑΥΓΗ της Κυριακής λίγο πριν από τη συμμετοχή του ως κεντρικός ομιλητής στην 6η Ετήσια Διάλεξη στη Μνήμη του Νίκου Πουλαντζά, που διοργανώνει τη Δευτέρα 12 Δεκεμβρίου το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς». Αναλύει τις θέσεις του για τη σχέση αποαποικιοποίησης-μαρξισμού, την προοδευτική πολιτική στο σήμερα, επισημαίνοντας την ανάγκη η δημοκρατική θεωρία να «ξεριζωθεί» για να μην «πεθάνει δημοκρατικά».
Ποια είναι η σχέση αποαποικιοποίησης και μαρξισμού; Πώς συναντιούνται; Τι ρόλο παίζει αυτή η σχέση σήμερα;
Πρέπει να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ των πολιτικών θέσεων του Μαρξ ή των επιφανών μαρξιστών που τον ακολούθησαν για την αποικιοκρατία και του μαρξισμού ως κοινωνικής και πολιτικής κριτικής θεωρίας. Ο Μαρξ έδωσε μεγάλη προσοχή στις αποικιακές σχέσεις τόσο εντός της Ευρώπης (στην περίπτωση της Ιρλανδίας) όσο και αλλού (στις νότιες πολιτείες στις ΗΠΑ) και ήταν αναμφισβήτητα στο πλευρό των πληθυσμών που καταπιέζονταν από την αποικιακή κυριαρχία. Μόνο στην περίπτωση της Ινδίας ο Μαρξ υποστήριξε ότι η βρετανική αποικιοκρατία, όσο καταπιεστική κι αν ήταν, ήταν στην πραγματικότητα ένας εκσυγχρονιστικός παράγοντας απέναντι στις εξαιρετικά καθυστερημένες μορφές διακυβέρνησης και κοινωνικής ιεραρχίας που κυριαρχούσαν στην αχανή χώρα πριν τη βρετανική αποικιοκρατία.
Ο Λένιν είχε επίσης μεγάλη ενασχόληση με την αυτοδιάθεση των ανθρώπων που υπόκειντο στην αποικιακή κυριαρχία τόσο εντός της Σοβιετικής Δημοκρατίας όσο και αλλού. Το Πρώτο Συνέδριο των Λαών της Ανατολής έλαβε χώρα στο Μπακού ήδη το 1920. Σύμφωνα με τον H. G. Wells, ο οποίος ήταν τότε στη Ρωσία, αυτό ήταν ένα συνέδριο «στο οποίο συγκεντρώθηκε μια υπέροχη συσσώρευση λευκών, μαύρων, καφέ και κίτρινων ανθρώπων, ασιατικών στολών και εκπληκτικών όπλων». Πραγματοποιήθηκε, λοιπόν, μια μεγάλη συνέλευση στην οποία ορκίστηκαν άσβεστο μίσος για τον καπιταλισμό και τον βρετανικό ιμπεριαλισμό». Από το 1930 και μετά, τα κομμουνιστικά καθεστώτα έγιναν το κύριο διεθνές στήριγμα των αντιαποικιακών απελευθερωτικών αγώνων. Μετά τη διάσπαση μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Κίνας, και τα δύο κράτη παρέμειναν ένθερμοι υπερασπιστές της αντιαποικιοκρατίας. Η Κούβα είχε καθοριστικό ρόλο στην ανεξαρτησία της Αγκόλα και της Ναμίμπια.
Η σχέση μεταξύ του μαρξισμού, ως κοινωνικής θεωρίας, και της αποικιοκρατίας είναι ένα διαφορετικό ζήτημα. Πρώτα απ’ όλα, ο μαρξισμός κατανοούσε την αποικιοκρατία ως αποτέλεσμα ξένης εισβολής και κατοχής, συνήθως μακρινών εδαφών. Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι η αποικιοκρατία δεν τελείωσε με την πολιτική ανεξαρτησία των ευρωπαϊκών αποικιών. Συνεχίστηκε υπό διαφορετικές -και συχνά παρόμοιες- μορφές, από τον ρατσισμό και την ξενοφοβία έως τη δουλεία, καθώς και την κλοπή γης και την παράνομη απαλλοτρίωση περιουσιών και φυσικών πόρων.
Πράγματι, συνεχίστηκε μέχρι σήμερα, κάτι που είναι πολύ ορατό τόσο εκτός όσο και εντός Ευρώπης. Συνήθως χαρακτηρίζεται νεοαποικιοκρατία ή εσωτερική αποικιοκρατία.
Δεύτερον, ο μαρξισμός θεωρεί την αντίφαση κεφαλαίου-εργασίας ως την κυρίαρχη αντίθεση στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Τόσο η αποικιοκρατία όσο και η πατριαρχία, ή μάλλον η ετεροπατριαρχία, εμπεριέχουν επίσης μια αντίφαση μεταξύ πλήρως ανθρώπινων και υπανθρώπινων όντων, με βάση τη φυλή ή το φύλο αντίστοιχα. Κατά την άποψή μου, αυτές οι δύο άλλες μορφές κυριαρχίας είναι εξίσου σημαντικές για τον απλό, και μαρξιστικό, λόγο ότι η ελεύθερη εργασία δεν μπορεί να συντηρηθεί χωρίς εξαιρετικά υποτιμημένη και μη αμειβόμενη εργασία. Οι τελευταίες μορφές εργασίας παρέχονται από φυλετικά και σεξουαλικά σώματα. Επομένως, δεν ζούμε μόνο σε καπιταλιστικές κοινωνίες, αλλά μάλλον σε καπιταλιστικές, αποικιοκρατικές και πατριαρχικές κοινωνίες. Δεν μπορούμε να φανταστούμε ότι μια καπιταλιστική κοινωνία θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς ρατσισμό και σεξισμό.
Ωστόσο, προϋπήρχαν του καπιταλισμού...
Φυσικά, η αποικιοκρατία και η πατριαρχία υπήρχαν πολύ πριν τον καπιταλισμό, αλλά αναδιαμορφώθηκαν στη σύγχρονη περίοδο για να ταιριάζουν στον στόχο της αέναης συσσώρευσης στον καπιταλισμό. Οι τρεις μορφές κυριαρχίας είναι εξίσου σημαντικές, ακόμα κι αν, σε συγκεκριμένο πλαίσιο, οι αγώνες εναντίον μιας από αυτές μπορεί να είναι πιο επείγοντες. Το δράμα της εποχής μας είναι ότι η κυριαρχία λειτουργεί με τρόπο αρθρωμένο, ενώ η αντίσταση λειτουργεί κατακερματισμένα. Πόσα αντικαπιταλιστικά κινήματα και κόμματα υπήρξαν ρατσιστικά και σεξιστικά; Πόσα φεμινιστικά κινήματα ήταν φιλοκαπιταλιστικά και ρατσιστικά; Πόσα αντιαποικιακά κινήματα ήταν φιλοκαπιταλιστικά και σεξιστικά; Όσο η κυριαρχία αρθρώνεται και η αντίσταση κατακερματίζεται, δεν θα υπάρχει ελπίδα για απελευθέρωση.
Εχει συμβάλει η πανδημία στο να αναθεωρήσουμε ή ακόμα και να αμφισβητήσουμε τον ευρωκεντρισμό;
Ναι. Έγραψα, μάλιστα, και ένα βιβλίο γι’ αυτό, η αγγλική έκδοση του οποίου κυκλοφορεί από τη Routledge, με τίτλο «From Pandemic to Utopia: the future begins now». Σ’ αυτό το βιβλίο περιγράφω τρία πιθανά σενάρια: τον αρνητισμό -ένα δυστοπικό μέλλον-, τον γατοπαρδισμό -κάποιες αλλαγές ώστε να μην αλλάζει τίποτα: όπως πολλά ηλεκτρικά αυτοκίνητα αντί για πολλά αυτοκίνητα ορυκτών καυσίμων- και το μετακαπιταλιστικό, οικολογικό, αντιαποικιακό και τη φεμινιστική εναλλακτική - η φύση δεν μας ανήκει,·μάλλον ανήκουμε στη φύση. Τόσο ο μαρξισμός όσο και ο φιλελευθερισμός βασίζονται στην ιδέα της αέναης οικονομικής ανάπτυξης ή της αέναης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, που έχει ονομαστεί ανάπτυξη, είτε είναι καπιταλιστική είτε σοσιαλιστική ανάπτυξη.
Αυτή η ιδέα βασίζεται στον μύθο ότι η φύση μάς ανήκει, ακόμα κι αν η ανθρώπινη ζωή είναι μόνο το 0,01% του συνόλου της ζωής στον πλανήτη. Είναι πλέον κοινώς αποδεκτό ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας οικολογικής καταστροφής. Μεταξύ πολλών θανατηφόρων συνεπειών είναι η αποσταθεροποίηση των βιοτόπων των άγριων ζώων, μεταξύ των οποίων κυκλοφορούν εκατομμύρια ιοί. Η αποσταθεροποίηση των βιοτόπων αυξάνει τον κίνδυνο να φτάσουν τέτοιοι ιοί στον άνθρωπο. Καθώς δεν έχουμε ανοσία, αν δεν σταματήσουμε τα σημερινά μοντέλα ανάπτυξης, τόσο της παραγωγής όσο και της κατανάλωσης, είναι βέβαιο ότι θα μπούμε σε μια περίοδο επαναλαμβανόμενων πανδημιών. Δυστυχώς, από τα τρία σενάρια μόνο τα δύο πρώτα φαίνεται να επιβάλλονται.
Το 2015 σε συνέντευξή σας στα «Ενθέματα» της ΑΥΓΗΣ υποστηρίξατε ότι οι επιστημολογίες του Νότου είναι μια «προτροπή να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη ό,τι συμβαίνει στην άλλη πλευρά της διαχωριστικής γραμμής, την υποχρέωσή μας να διερευνήσουμε την ποικιλομορφία της γνώσης με βάση την εμπειρία όσων βίωσαν και βιώνουν τις αδικίες του καπιταλισμού, της αποικιοκρατίας και της πατριαρχίας». Μετά από επτά χρόνια, την πανδημία, έναν πόλεμο που αγγίζει την Ευρώπη, κλιματικές καταστροφές, γίνονται ακόμη πιο έντονες οι κοινωνικές και οικονομικές αδικίες; Έχει επεκταθεί ο Νότος; Υπάρχει διέξοδος;
Ο Νότος έχει επεκταθεί τόσο σε γνωσιολογικούς όσο και σε γεωγραφικούς όρους. Ο γνωσιολογικός Νότος αποτελείται από τις γνώσεις που κινητοποιούνται από τις κοινωνικές τάξεις, ομάδες που αντιστέκονται ενάντια στη σύγχρονη καπιταλιστική, αποικιοκρατική και πατριαρχική κυριαρχία. Τέτοιες γνώσεις είναι σήμερα πιο γνωστές και πιο σεβαστές, και συμβάλλουν στην αποαποικιοποίηση των σύγχρονων πανεπιστημίων.
Ο γεωγραφικός Νότος έχει επίσης επεκταθεί. Τις κυρώσεις κατά της Ρωσίας που επιβλήθηκαν από τον Βορρά (ΗΠΑ και Ευρώπη) ακολούθησε μόνο το 21% των χωρών του ΟΗΕ, που αποτελούν περίπου το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αν το συγκρίνουμε με τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν πάνω από το 90% του πλανήτη ήταν ευρωπαϊκή αποικία ή υπό ευρωπαϊκή επιρροή.
Υπάρχουν βασικά θεωρητικά εργαλεία που μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση για την οικοδόμηση της προοδευτικής πολιτικής σήμερα;
Η σύγχρονη επιστήμη είναι μια έγκυρη γνώση, αλλά όχι η μόνη. Η σύγχρονη επιστήμη είναι καλή για τη συσσώρευση πληροφοριών και γνώσεων, αλλά πολύ ελλιπής στη συσσώρευση σοφίας. Όπως έχουν τα πράγματα τώρα, οι τεχνολογικές μας δυνατότητες είναι πολύ πιο ανεπτυγμένες από τις ηθικές μας ικανότητες. Πρέπει να περάσουμε από την εναλλακτική ανάπτυξη σε εναλλακτικές της ανάπτυξης. Η δημοκρατική θεωρία πρέπει να ξεριζωθεί εις βάθος γιατί, όπως έχει τώρα, διατρέχει τον κίνδυνο να πεθάνει δημοκρατικά, συνεχίζοντας να εκλέγονται σε θέσεις εξουσίας φασίστες ή αντιδημοκράτες.
