Στις 9 Οκτωβρίου 2021 έκανε πρεμιέρα στη Βόννη της Γερμανίας, η 10η συμφωνία του Μπετόβεν. Πρόκειται για ένα έργο που είχε μείνει ανολοκλήρωτο, καθώς ο μεγάλος συνθέτης έφυγε από τη ζωή το 1827, περίπου τρία χρόνια μετά την ολοκλήρωση της 9ης Συμφωνίας, αφήνοντας μόλις λίγες σκόρπιες σημειώσεις για την 10η. Με αφορμή τα 250 χρόνια από τη γέννησή του, η γερμανική εταιρεία τηλεπικοινωνιών Telekom, μαζί με μια ομάδα συνθετών, ιστορικών της μουσικής, μουσικολόγων και ειδικών στην τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αποφάσισαν να προσπαθήσουν (και κατάφεραν) να ολοκληρώσουν το ατελές έργο, βασισμένοι στις ιδέες που είχαν διασωθεί.
Ολοκληρώνοντας μια ημιτελή συμφωνία
Πώς μπορεί κανείς να ολοκληρώσει το ημιτελές έργο ενός άλλου καλλιτέχνη; Στην περίπτωση της ζωγραφικής, απαιτείται παρέμβαση στο ίδιο το έργο, επομένως η διαδικασία πρακτικά καταστρέφει το τμήμα του πίνακα που έχει διασωθεί. Αντίθετα, σε ένα μουσικό κομμάτι, το μέρος που έχει ετοιμάσει ο συνθέτης δεν αλλοιώνεται και είναι κυριολεκτικά στο χέρι του προσώπου που έχει αναλάβει την ολοκλήρωση να παράγει αμέτρητες πιθανές εκδοχές. Ωστόσο, για να είναι επιτυχές ένα τέτοιο εγχείρημα, απαιτείται άριστη γνώση των κανόνων μουσικής σύνθεσης και σε βάθος κατανόηση του έργου, της τεχνοτροπίας και της μεθόδου του συνθέτη.
Η πρόκληση στην ολοκλήρωση της 10ης συμφωνίας έγκειται στη δημιουργία νέων συνθέσεων με την τεχνοτροπία του Μπετόβεν, με βάση τις διάσπαρτες σημειώσεις του, με τρόπο ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι πιστό στην κληρονομιά του. Η συμφωνία είναι ένα μουσικό έργο μεγάλης πολυπλοκότητας, ίσως το είδος με τη μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Αποτελείται συνήθως από τέσσερα μέρη, που ονομάζονται κινήσεις (η πρώτη κίνηση εκτελείται σε γρήγορο ρυθμό, η δεύτερη είναι συνήθως πιο αργή, η τρίτη μέτρια ή γρηγορότερη και η τέταρτη είναι γρήγορη). Στις τέσσερις κινήσεις της συμφωνίας, το μουσικό θέμα παρουσιάζεται, εξελίσσεται και ανακεφαλαιώνεται δημιουργώντας μια ολοκληρωμένη αφηγηματική δομή. Τέλος, οι συμφωνίες είναι γραμμένες για συμφωνικές ορχήστρες, οι οποίες αποτελούνται από δεκάδες όργανα.
Στο παρελθόν έχουν γίνει προσπάθειες να συντεθούν μέρη της συμφωνίας με βάσει τις σημειώσεις του Μπετόβεν, οι οποίες περιείχαν, στην πραγματικότητα, κυρίως τις ιδέες του πάνω στην πρώτη κίνηση του έργου. Το 1988, ο μουσικολόγος Barry Cooper χρησιμοποίησε τα μερικές δεκάδες πρόχειρα χειρόγραφα καθώς και καταγεγραμμένες μαρτυρίες οικείων του συνθέτη, που περιγράφουν την αίσθηση των τμημάτων της συμφωνίας που τους παρουσίασε πριν το θάνατό του. Η ανακατασκευή του πρώτου μέρους απαιτούσε βαθιά γνώση του έργου του συνθέτη, του γραφικού του χαρακτήρα και της ιδιοσυγκρασίας του. Ο μουσικολόγος έπρεπε να μελετήσει τα διασωθέντα τμήματα των μελωδιών, να «ξεδιαλέξει» εκείνα που φαίνονταν να συμφωνούν μεταξύ τους και να ταιριάζουν στην τεχνοτροπία του Μπετόβεν. Τελικά, το 1988 ο Cooper παρουσίασε την δική του εκδοχή της πρώτης κίνησης της 10ης συμφωνίας.
Μια αντίστοιχη διαδικασία κλήθηκε να ακολουθήσει και η διεπιστημονική ομάδα που δημιουργήθηκε για την πλήρη ολοκλήρωση της 10ης συμφωνίας του Μπετόβεν, αυτή τη φορά εκμεταλλευόμενη τις δυνατότητες της ΤΝ. Το 2019, ο διευθυντής του ινστιτούτου μουσικής τεχνολογίας Karajan Institute, που προωθεί την κληρονομιά του Herbert von Karajan, Dr. Matthias Röder, απευθύνθηκε στον Ahmed Elgammal, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Rutgers στο New Jersey, ειδικό σε εφαρμογές ΤΝ. Ο Röder συγκέντρωσε επίσης μια ομάδα μουσικών, μουσικολόγων (όπως ο Robert Levin, ο οποίος είχε ολοκληρώσει το Ρέκβιεμ του Μότσαρτ στα τέλη της δεκαετίας του 1980) και ειδικούς στην υπολογιστική μουσική, που θα μετέφραζαν το έργο του Μπετόβεν, ώστε αυτό να μπορεί να εκπαιδεύσει την ΤΝ. Ο αυστριακός συνθέτης Walter Werzowa (ο οποίος έχει συνθέσει το μουσικό θέμα της Intel) θα συνδύαζε τα τελικά αποτελέσματα της ΤΝ με τις διασωθείσες σημειώσεις του Μπετόβεν, αποφασίζοντας την τελική μορφή της 10η Συμφωνίας του.
Η προσέγγιση
Η ανακατασκευή ή σύνθεση της 10ης συμφωνίας αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών ειδικοτήτων. Αν και βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στις δυνατότητες που προσφέρει η ΤΝ, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την σύμπραξη μεταξύ του «ανθρώπινου» και του «τεχνικού» μέρους της ομάδας. Η επίτευξη του στόχου αποδεικνύει όχι μόνο τις μεγάλες δυνατότητες που έχει η ΤΝ σε πολλά πεδία μελέτης και πρακτικές, αλλά και τον αναντικατάστατο ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων.
Αρχικά, η ομάδα των μουσικών και μουσικολόγων έπρεπε να αποκωδικοποιήσουν τις σημειώσεις του Μπετόβεν και να συμπεράνουν από αυτές τις προθέσεις του για το ανολοκλήρωτο έργο. Αυτό σημαίνει πώς έπρεπε, αρχικά, να καταγράψουν τις μελωδίες που υπήρχαν στα χειρόγραφα. Στη συνέχεια, με βάση το είδος των μελωδιών και χρησιμοποιώντας το ήδη υπάρχον έργο και τη δομή των συμφωνιών του ως πρότυπα, να αποφασίσουν ποια από τις μελωδίες προοριζόταν για ποιο τμήμα της 10η συμφωνίας. Μετά από αυτές τις αποφάσεις, η πληροφορία έπρεπε να κωδικοποιηθεί με τρόπο που θα μπορούσε να εισαχθεί ως δεδομένο στους αλγορίθμους ΤΝ.
Από την άλλη, η ομάδα της ΤΝ του προγράμματος είχε να αντιμετωπίσει τις δικές της προκλήσεις. Θα έπρεπε το σύστημα ΤΝ να εκπαιδευτεί να αναπτύσσει ένα μεγαλύτερο μουσικό θέμα από μια σύντομη μουσική φράση, από ένα μοτίβο. Για να γίνει κάτι τέτοιο εφικτό, η ΤΝ έπρεπε να εκπαιδευτεί από τις ήδη υπάρχουσες συμφωνίες του Μπετόβεν, ώστε να μάθει τη διαδικασία που ακολουθούσε ο συνθέτης. Αφού η ΤΝ εκπαιδευτεί να αναπτύσσει μουσικά θέματα με βάση σύντομα μοτίβα, έπρεπε να εκπαιδευτεί να «χτίζει» τις αρμονικές ακολουθίες (συνοδεία και επιπλέον φωνές), να συνδέει μεταξύ τους τμήματα του μουσικού έργου και να μπορεί να οδηγεί τη σύνθεση στην ολοκλήρωσή της. Τέλος, έπρεπε να αποφασίζει την ενορχήστρωση των μουσικών συνθέσεων που πρόκυπταν από την πιο πάνω διαδικασία. Σε κάθε ένα από τα παραπάνω βήματα, η ΤΝ έπρεπε να μάθει να ενεργεί όπως ο Μπετόβεν.
Προκειμένου να ελέγξουν την πορεία της διαδικασίας και να αξιολογήσουν κατά πόσο η μέθοδος που ακολουθήθηκε μπορούσε πράγματι να φέρει εις πέρας το έργο, η ομάδα συνέθεσε τμήματα τα οποία εκτέλεσε μπροστά σε κοινό μουσικών, δημοσιογράφων και μελετητών του έργου του Μπετόβεν. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν αδύνατο για το κοινό να ξεχωρίσει μεταξύ των αυθεντικών και των «συνθετικών» έργων του Μπετόβεν, ενώ, σε άλλες μόνο το πολύ εξειδικευμένο κοινό μπορούσε να διακρίνει ότι τα μουσικά τμήματα δεν αποτελούσαν γνωστό έργο του συνθέτη. Αυτό ήταν μια σοβαρή ένδειξη ότι η ομάδα κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση.
Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να είναι δημιουργική;
Η δημιουργικότητα είναι ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης νοημοσύνης, για αυτό το λόγο αποτελεί και μια από τις προσδοκώμενες ιδιότητες της ΤΝ. Τι είναι όμως δημιουργικότητα;
Αν και είναι εύκολο να την κατανοήσουμε διαισθητικά, είναι δύσκολο να δώσουμε έναν πλήρη ορισμό. Μια δημιουργική διαδικασία, όπως η ενασχόληση με την τέχνη ή την επιστήμη, συμπεριλαμβάνει τη μελέτη μιας πράξης, τη μίμησή και παραλλαγή ήδη υπαρχόντων τεχνικών, την πλήρη αξιοποίηση, τροποποίηση, ακόμη και απόρριψη των κανόνων. Για παράδειγμα, ένας μουσικός μαθαίνει τους κανόνες της μουσικής, τα αισθητικά όρια που τίθενται από τα διάφορα ρεύματα και είδη, αναπαράγει ακούσματα ή μουσικά έργα ή τα χρησιμοποιεί ως επιρροές και προσπαθεί να εκφραστεί σύμφωνα με τα συναισθήματα και τα ερεθίσματά του. Αντιστοίχως στην επιστήμη, ακολουθούμε καθιερωμένες πρακτικές, αναζητούμε τα όριά τους αλλά και νέες καινοτόμες μεθόδους, συχνά απορρίπτοντας παλαιότερες προσεγγίσεις. Από αυτά τα παραδείγματα γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι η δημιουργικότητα περιλαμβάνει την αναπαραγωγή μοτίβων, την καινοτομία, αλλά χαρακτηρίζεται και από «εξωτερικούς» παράγοντες, όπως η τυχαιότητα και το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο δρα ένα δημιουργικό ον.
Υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα τόσο από την τέχνη όσο και από την επιστήμη, τα οποία μας δείχνουν πώς η δημιουργικότητα εξαρτάται από την εποχή και το πλαίσιο. Η μουσική του Μπαχ χαρακτηρίζεται από μια σχεδόν ευλαβική τήρηση των κανόνων και ο ίδιος τους χρησιμοποίησε στο έπακρο, αναζητώντας τα όριά τους προκειμένου να εκφραστεί. Το αποτέλεσμα ήταν να γίνει ο κύριος εκφραστής του μπαρόκ, τον 17ο αιώνα, σε μια εποχή που το ακροατήριο, θρησκευτικό και κοσμικό, ήταν σε θέση να εκτιμήσει το έργο του. Στο άλλο «άκρο» του μουσικού φάσματος, στις αρχές του 20ού αιώνα, μετά από αιώνες τονικής μουσικής, ο Σένμπεργκ πρότεινε έναν άλλο τρόπο σύνθεσης, που καταργούσε αυτούς τους κανόνες. Ο ρόλος της κάθε νότας μέσα σε ένα μουσικό έργο άλλαζε πλέον για πάντα στο έργο του Σένμπεργκ, αλλά, το κυριότερο, δεν επρόκειτο απλώς για έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης των ήχων. Ήταν στην ουσία ένας νέος τρόπος κατανόησης της μουσικής, η οποία απευθυνόταν επίσης σε ένα κοινό που ήταν πρόθυμο να δεχτεί το σπάσιμο της έως τότε μουσικής παράδοσης.
Αντιστοίχως, παρόλο που κάποιες από τις εξισώσεις της Θεωρίας της Ειδικής Σχετικότητας είχαν διατυπωθεί παλαιότερα, ήταν ο ριζικά διαφορετικός τρόπος που είδαμε τον κόσμο υπό το πρίσμα της θεωρίας του Αϊνστάιν και οι επιστημονικές και τεχνολογικές συγκυρίες που μας έκαναν να συνειδητοποιήσουμε τον βαθμό της δημιουργικότητας του επιστήμονα και τη σημασία της καινοτομίας του.
Πηγές
https://www.smithsonianmag.com/innovation/how-artificial-intelligence-completed-beethovens-unfinished-10th-symphony-180978753/
https://www.dw.com/en/beethovens-last-symphony-finished-by-ai/a-59412362
https://www.magenta-musik-360.de/beethoven-10-sinfonie
