Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Στις μέρες μας αμφισβητείται όλο και περισσότερο μια παραδοχή αιώνων: ότι ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τα υπόλοιπα πλάσματα της Φύσης. Έτσι, κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος η άρνηση της σφαγής ζώων προκειμένου να τραφούμε. Κάτι που διόλου δεν δυσαρεστεί τις πολυεθνικές παραγωγής και επεξεργασίας κρέατος...
Του Benoît Bréville*
Πολύ σύντομα, οι αγελάδες της Γαλλίας θα πεθαίνουν χαρούμενες: σύμφωνα με νόμο που ψηφίστηκε τον περασμένο Μάιο από τη γαλλική Βουλή, κάθε σφαγείο θα πρέπει να προσλάβει έναν υπεύθυνο για την ποιοτική διαβίωση των ζώων, ο οποίος θα μεριμνά για την αναισθητοποίηση των ζώων πριν από τη θανάτωσή τους (με τη χρήση ηλεκτροσόκ ή με εισπνοή αερίων). Δεν είναι βέβαιο ότι αυτό θα αποδειχθεί αρκετό για να εξασφαλίσει η Γαλλία καλύτερη βαθμολογία στον δείκτη προστασίας των ζώων που καταρτίζουν ορισμένες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις λαμβάνοντας υπόψη τη νομοθεσία κάθε χώρας. Με ένα μετριότατο «Γ», η Γαλλία δεν κατέχει διόλου αξιοζήλευτη θέση μεταξύ των πενήντα χωρών που μελετήθηκαν: αν και βρίσκεται πολύ πιο μπροστά από τη Λευκορωσία, το Αζερμπαϊτζάν ή το Ιράν, που αδιαφορούν πλήρως για το ζήτημα, υστερεί ιδιαίτερα σε σχέση με την Αυστρία, που απαγορεύει αδιακρίτως τη βιομηχανικού τύπου εκτροφή κοτόπουλων σε κλωβούς, το εμπόριο γουναρικών, τα ιατρικά πειράματα σε πιθήκους, τον ευνουχισμό των νεογέννητων χοιριδίων χωρίς αναισθησία, τον εξαναγκασμό της χήνας σε πάχυνση για την παραγωγή φουά γκρα...
Το ζήτημα της βάναυσης μεταχείρισης των ζώων δεν περιορίζεται μονάχα στα Κοινοβούλια. Καταλαμβάνει ολοένα μεγαλύτερη θέση στον δημόσιο διάλογο και στους κύκλους των ακτιβιστών, κυρίως των οικολόγων. Στο Διαδίκτυο, βίντεο με άμεση και υψηλή διάδοση αποκαλύπτουν τις φρικτές συνθήκες που επικρατούν στα σφαγεία και στη βιομηχανικού τύπου κτηνοτροφία. Αντιμέτωπα με τις πιέσεις που ασκούν οι οργανώσεις, αρκετά μεγάλα τσίρκα (το Joseph Bouglione στη Γαλλία, το Barnum στις Ηνωμένες Πολιτείες...) σταμάτησαν πρόσφατα να χρησιμοποιούν ζώα στα θεάματά τους, ενώ αλυσίδες σουπερμάρκετ απέσυραν από τα ράφια τους τα αυγά από κότες που εκτρέφονται σε κλωβούς. Όσο για τα βιβλιοπωλεία, τα ράφια τους είναι γεμάτα βιβλία που εξυμνούν τα πλεονεκτήματα της διατροφής χωρίς κρέας.
Στη Γαλλία, και ακόμα περισσότερο στη Γερμανία, στις σκανδιναβικές χώρες, στον Καναδά και στο Ισραήλ (το Τελ-Αβίβ διεκδικεί τον τίτλο της χορτοφαγικής πρωτεύουσας του κόσμου), ο αριθμός των χορτοφάγων αυξάνεται διαρκώς. Στη Γαλλία, το ποσοστό τους κυμαίνεται ανάλογα με τις μελέτες μεταξύ 3 και 6% του πληθυσμού (έναντι 8-10% στη Γερμανία), ενώ καταγράφεται και ένα ποσοστό ακραιφνών χορτοφάγων (vegan) της τάξης του 1%: πρόκειται για άτομα που έχουν αποκλείσει από τον τρόπο ζωής τους οποιαδήποτε μορφή εκμετάλλευσης των ζώων, ακόμα και να τρώνε μέλι ή να φοράνε μάλλινα ρούχα. Επιπλέον, υπολογίζεται ότι το ένα τέταρτο του πληθυσμού αποτελείται από «flexitarians», μια ασαφή έννοια που υποδηλώνει τα άτομα που προσπαθούν να περιορίσουν την κατανάλωση κρέατος, χωρίς ωστόσο να την εγκαταλείπουν τελείως. Παρά το γεγονός ότι η ευαισθησία τους απέναντι στη βάναυση μεταχείριση και στον πόνο που βιώνουν τα ζώα δεν αποτελεί το μοναδικό κίνητρο που τους ωθεί να αλλάξουν τις διατροφικές συνήθειές τους (σε αυτή τη στάση συμβάλλουν επίσης και λόγοι διαιτητικοί ή περιβαλλοντικοί), η ιδέα ότι μπορούμε να ζήσουμε χωρίς κρέας κερδίζει έδαφος.
Οι πρόσφατες επιτυχίες στον τομέα της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των ζώων οφείλονται στη δράση των στρατευμένων σε αυτή την υπόθεση. Συνδυάζοντας βραχυπρόθεσμους στόχους (το κλείσιμο ενός σφαγείου ή ενός δελφινάριου) με ένα ευρύτερο σχέδιο (την απελευθέρωση των ζώων), επιδίδονται σε μια φρενήρη άσκηση πιέσεων στους πολιτικούς εκπροσώπους. Όπως διαπίστωσε πρόσφατα ο βουλευτής της γαλλικής κυβερνητικής πλειοψηφίας Ζιλ Λε Ζαντρ, «στην κοινοβουλευτική ομάδα μας, όλοι λαμβάνουμε κάθε ημέρα, δίχως σταματημό, πενήντα μέιλ για την κακομεταχείριση των ζώων».1 Οι ακτιβιστές διεισδύουν κρυφά σε σημεία που έχουν κρίσιμη σημασία για τη βιομηχανία τροφίμων και κινηματογραφούν όλα όσα αυτή θέλει να αποκρύψει, προκειμένου να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη με εικόνες σοκ. Πράγματι, πολλοί από όσους προσηλυτίσθηκαν στη δράση εξηγούν ότι έκαναν το βήμα από τη στιγμή που είδαν κάποια τέτοια βίντεο - αγελάδες να υφίστανται αφαίμαξη στο σφαγείο χωρίς αναισθητοποίηση για λόγους εξοικονόμησης χρόνου,2 αρσενικά κλωσσόπουλα να συνθλίβονται κατά χιλιάδες...3
Επιπλέον, οι ακτιβιστές που μάχονται για τα δικαιώματα των ζώων έχουν εξασφαλίσει σημαντική προβολή από τα μέσα ενημέρωσης χάρη στην υποστήριξη ενός πλήθους προσωπικοτήτων: Γάλλων (όπως οι δημοσιογράφοι Φρανζ-Ολιβιέ Ζισμπέρ και Αϋμερίκ Καρόν, η τραγουδίστρια Μυλέν Φαρμέρ, ο βουδιστής μοναχός Ματιέ Ρικάρ κ.ά.), αλλά και από όλο τον κόσμο. Ενώ ο Λεονάρντο ντι Κάπριο χρηματοδοτεί την προστασία των ελεφάντων, η Αντζελίνα Τζολί και ο Μπραντ Πιτ έχουν στρατευθεί στην υπόθεση της προστασίας της άγριας ζωής στη Ναμίμπια. Όσον αφορά δε τις ηθοποιούς Πενέλοπε Κρουζ, Πάμελα Άντερσον και Νάταλι Πόρτμαν και τους τραγουδιστές Τζάστιν Μπίμπερ, Μορισσέυ, Πολ Μακ Κάρτνεϊ, Μπράιαν Ανταμς και Μόμπυ, όλοι τους συμμετέχουν στις σταυροφορίες της οργάνωσης People for the Ethical Treatment of Animals (PETA, «Άνθρωποι υπέρ της ηθικής μεταχείρισης των ζώων»): πρόκειται για μία από τις ισχυρότερες οργανώσεις υπεράσπισης των ζώων, η οποία αρέσκεται σε διαφημιστικές εκστρατείες όπου γυμνές γυναίκες ποζάρουν σε τολμηρές στάσεις.
Η ειρωνεία της ιστορίας συνίσταται στο γεγονός ότι το Χόλυγουντ έχει μετατραπεί σε ένα από τα νευραλγικά κέντρα του αγώνα για την υπεράσπιση των ζώων. Όταν εδραιώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο τη δεκαετία του 1970, το κίνημα για την απελευθέρωση των ζώων υιοθετούσε την πανκ αισθητική και ταυτιζόταν με την αντικουλτούρα. Οι ακτιβιστές του, συχνά αποκαλούμενοι «οικομαχητές», εκ των οποίων μάλιστα κάποιοι κατέληξαν στη φυλακή, είχαν επιλέξει την άμεση δράση: το σαμποτάζ μεταφορικών μέσων και την καταστροφή εγκαταστάσεων της βιομηχανίας τροφίμων και των φαρμακευτικών ομίλων. Οι πρώτοι τους στόχοι υπήρξαν οι μεγαλοαστικές επιδείξεις εκμετάλλευσης των ζώων, όπως το έφιππο κυνήγι αλεπούς με κυνηγόσκυλα ή αγωνιστικές κυνοδρομίες, πρακτικές που κατ’ αυτούς μαρτυρούσαν τη σύγκλιση της κοινωνικής με τη «σπισιστική»4 κυριαρχία.
Ο νεολογισμός αυτός -«σπισισμός» (ή «ειδισμός», ελληνική μετάφραση του speciesism/spécisme)-, που δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 κατά μίμηση των όρων «ρατσισμός» και «σεξισμός», σύντομα μετατράπηκε σε ιδεολογικό υπόβαθρο του κινήματος για την απελευθέρωση των ζώων. Σύμφωνα με τα «Cahiers antispécistes» («Αντισπισιστικά Τετράδια») -γαλλική επιθεώρηση που ιδρύθηκε το 1991-, «ο σπισισμός είναι στο πεδίο των ειδών ό,τι είναι ο ρατσισμός στο επίπεδο της φυλής και ό,τι ο σεξισμός στο επίπεδο των φύλων: μια διάκριση που στηρίζεται στο είδος, σχεδόν πάντα προς όφελος των μελών του ανθρώπινου είδους». Τα ζώα θα πρέπει λοιπόν να απελευθερωθούν, ακριβώς όπως στο παρελθόν απελευθερώθηκαν οι δούλοι και οι γυναίκες - με την αξιοσημείωτη διαφορά ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι δεν έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν στον αγώνα.
Στο παρελθόν υπήρξαν πλήθος φωνών υπέρ της χορτοφαγίας και κατά της θανάτωσης των ζώων. Τον 6ο π.Χ. αιώνα, ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του δεν κατανάλωναν κρέας επειδή ήταν κατά της βίας και πίστευαν στην μετεμψύχωση. Δύο χιλιετίες αργότερα, πουριτανικές και ευαγγελικές σέκτες είχαν αποκλείσει από τη διατροφή τους τα προϊόντα κρέατος, ελπίζοντας ότι έτσι «θα νικήσουν τη σάρκα και θα επιτύχουν τον θρίαμβο του πνεύματος».5 Μετά τις δεκαετίες 1960-1970, η φυτοφαγία δικαιολογείται με την ισότητα ανάμεσα στα είδη, καθώς θεωρείται ότι όλα αποτελούνται από όντα ευαίσθητα στον πόνο, με ικανότητα σκέψης και επικοινωνίας.6
Με την πάροδο του χρόνου, ο συμβολικός στόχος του αγώνα για την απελευθέρωση των ζώων άλλαξε: το κυνήγι της αλεπούς και η βιομηχανία της γούνας αντικαταστάθηκαν από τη βιομηχανία τροφίμων. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), περισσότερα από ένα δισεκατομμύριο ζώα σκοτώνονται κάθε εβδομάδα για να γεμίσουν τα στομάχια των ανθρώπων (σε αυτόν τον αριθμό θα πρέπει να προστεθούν και 20 δισεκατομμύρια ψαριών και οστρακόδερμων).7 Προκειμένου να ικανοποιηθεί η ολοένα αυξανόμενη ζήτηση, κυρίως στις χώρες του Νότου, η παραγωγή και η θανάτωση των ζώων οφείλει να πραγματοποιείται όσο το δυνατόν ταχύτερα, με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Γι’ αυτόν τον λόγο, η ζωοτεχνία -η επιστήμη της ζωικής παραγωγής- έχει διαμορφώσει τα ζώα με βάση τις ανάγκες της κτηνοτροφίας, ώστε να μεγαλώνουν γρηγορότερα, οι μαστοί των αγελάδων να είναι καλύτερα προσαρμοσμένοι στις αρμεκτικές μηχανές κ.λπ. «Τα εκτρεφόμενα ζώα έχουν έτσι μετατραπεί σε 'ζωικές μηχανές', στην υπηρεσία ενός βιομηχανικού σχεδίου εκμετάλλευσης της 'ζωικής ύλης'», αναλύει η κοινωνιολόγος και γεωπόνος Ζοσλύν Πορσέ.8 Από κάποιες απόψεις, το ζώο αποτελεί εμπόδιο για τη βιομηχανία τροφίμων (πρέπει να το στεγάσεις, να το ταΐσεις, να το φροντίσεις...), η οποία δεν θα είχε τον παραμικρό ενδοιασμό να στραφεί προς οποιαδήποτε άλλη, πιο επικερδή πρώτη ύλη.
Ο τομέας της απομίμησης κρέατος βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη, καθώς σε αυτόν έχουν επενδύσει ιδιωτικά συνταξιοδοτικά ταμεία και νεοφυείς επιχειρήσεις της «foodtech» («τροφοτεχνολογίας»). Με χρηματοδότηση της Google, Αμερικανοί επιστήμονες προσπαθούν να «καλλιεργήσουν» σε δοκιμαστικό σωλήνα μπριζόλες με βάση βλαστοκύτταρα -εξέλιξη που χαιρετίστηκε ενθουσιωδώς από την PETA. Καθώς το ενδιαφέρον για τη χορτοφαγική διατροφή αυξάνεται, νέα προϊόντα κάνουν την εμφάνισή τους στα ράφια των καταστημάτων: λουκάνικα από μπιζέλια, ζαμπόν «χωρίς κρέας αλλά πλούσιο σε πρωτεΐνες»... Αυτά τα μείγματα, που έχουν την όψη, την υφή και -υποτίθεται- τη γεύση του κρέατος παρασκευάζονται συχνά από πολυεθνικές επιχειρήσεις του τομέα του κρέατος ή των αλλαντικών όπως η Fleury-Micho, που εγκαινίασε το 2016 τη σειρά Côté Végétal, η Herta (Le bon végétal), η Aoste (Le végétarien) ή η Le Gaulois (Le Gaulois végétal). Και όλα αυτά δεν έχουν μεγάλη σχέση με φυσικά τρόφιμα. Λόγου χάρη, προκειμένου η επιχείρηση πτηνοτροφικών προϊόντων Le Gaulois να παρασκευάσει το «φυτικό» cordon bleu (που πωλείται κατά 67% ακριβότερα από το αντίστοιχο προϊόν κρέατος), αναμειγνύει τουλάχιστον 40 συστατικά, μεταξύ των οποίων μαλτοδεξτρίνη (φορέας αρώματος και αρτυματικών υλών αλλά και διογκωτικός παράγοντας), πράσο και ασπράδι αυγού σε σκόνη, κόμμι ξανθάνης (πηκτικός παράγοντας), καραγενάνη (πυκνωτική και σταθεροποιητική ουσία), επανυδατωμένες πρωτεΐνες σόγιας, κιτρικό νάτριο (συντηρητικό, ρυθμιστικό της οξύτητας, αρωματικό) κ.λπ. Κατά παράδοξο τρόπο, αυτή η ενθουσιώδης στροφή προς τη χορτοφαγία μπορεί να δημιουργήσει μια όλο και περισσότερο τεχνητή τροφή, ενισχύοντας έτσι τον ασφυκτικό έλεγχο της βιομηχανίας τροφίμων πάνω στη διατροφική αλυσίδα.
Το κρέας, για πολλούς αιώνες προνόμιο των ανώτερων τάξεων, «έχει αλλάξει κοινωνιολογικό πεδίο»: πλέον, οι εργάτες και τα άτομα χωρίς πτυχίο καταναλώνουν περισσότερο κρέας απ’ ό,τι τα στελέχη και οι πτυχιούχοι, όπως υπογραμμίζει η Terra Nova, ίδρυμα που έχει ως στόχο του «την πνευματική ανανέωση της προοδευτικής Αριστεράς»,9 απευθύνοντας έκκληση «να εκμεταλλευθούμε τις ευκαιρίες μιας διατροφής με λιγότερο κρέας» και «να στηρίξουμε τους περισσότερο υποσχόμενους τομείς της foodtech».10 Πλέον, οι προνομιούχοι προσπαθούν να επιτύχουν την κοινωνική διάκριση παραιτούμενοι από το κρέας, είτε λόγω ευαισθησίας για τη βάναυση μεταχείριση των ζώων είτε λόγω ενδιαφέροντος για την υγεία τους, με τη χορτοφαγία να μετατρέπεται σε έμβλημα κοινωνικού κύρους. «Πρόκειται για την νέα μοδάτη δίαιτα», σύμφωνα με το εβδομαδιαίο περιοδικό «Le Point» (13 Ιουνίου 2015). «Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο σικ να τρως καλά εξοβελίζοντας το κρέας», πλειοδοτεί το «Elle» (1η Ιουλίου 2016). Όσο για τη στυλίστρια Λολίτα Λεμπίκα, ειδικευμένη στα πανάκριβα -αλλά 100% φυτικά- υφάσματα, επαίρεται για την «γκλάμορους και βέγκαν» επιχείρησή της.11 Μήπως η μάχη ενάντια στο κρέας θα σηματοδοτήσει ένα νέο επεισόδιο της πάλης των τάξεων;
Τα χορτοφαγικά εστιατόρια έχουν ήδη μετατραπεί σε σύμβολα του αστικού εξευγενισμού των πρώην λαϊκών συνοικιών. Εκτός από την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης απέναντι στην πραγματικότητα της βιομηχανίας τροφίμων, τα βίντεο της οργάνωσης L214 συμβάλλουν και στον στιγματισμό των εργατών των σφαγείων: οι σχολιαστές των βίντεο αρέσκονται να προβάλλουν την έλλειψη ενσυναίσθησης απέναντι στα ζώα. Μπορούμε όμως στ’ αλήθεια να περιμένουμε από έναν εργάτη στα σφαγεία, από τα χέρια του οποίου έχουν περάσει 6 έως 9 εκατομμύρια ζώα κατά τη διάρκεια της εικοσιπενταετούς καριέρας του, να μεταχειρίζεται καθένα από αυτά με ευαισθησία και στοργή;12 Από αυτή την άποψη, το μόνο αποτέλεσμα της εισαγωγής της βιντεοεπιτήρησης μέσα στα σφαγεία θα ήταν η αύξηση του εργοδοτικού ελέγχου πάνω στους εργάτες, που ήδη υποβάλλονται σε απάνθρωπους ρυθμούς εργασίας. Η ευζωία των εκτρεφόμενων ζώων εξαρτάται από την ευζωία των εργαζόμενων στον κλάδο, και αυτή διέπεται, και στις δύο περιπτώσεις, από την ίδια επιτακτική ανάγκη: να επιβραδυνθεί ο ρυθμός της αλυσίδας παραγωγής.
1 Συνέντευξη Τύπου στη γαλλική Βουλή, 23 Μαΐου 2018.
2 Η ταινία "Earthlings" («Γήινοι», σκηνοθεσία Σον Μόνσον και αφήγηση Ζοακίν Φένιξ) (2005), παρουσιάζει παρόμοιες εικόνες. Το ίδιο ισχύει και για τις μεγάλες πλατφόρμες που προβάλλουν βίντεο στο Διαδίκτυο.
3 (Σ.τ.Μ.) Δεδομένου ότι υπάρχει μεγαλύτερη ζήτηση για κότες αυγοπαραγωγής απ’ ό,τι για αρσενικά κοτόπουλα κρεατοπαραγωγής, τα μεγάλα βιομηχανικού τύπου πτηνοτροφεία σκοτώνουν τα πλεονάζοντα αρσενικά κλωσσόπουλα ρίχνοντάς τα κατά εκατοντάδες μέσα σε γιγάντιες πρέσες που τα συνθλίβουν.
4 Marianne Celka, «Vegan Order. Des éco-warriors au business de la radicalité», Arkhê, Παρίσι, 2018.
5 Σύμφωνα με τα λόγια ενός χορτοφάγου θεωρητικού του 17ουαιώνα, ο οποίος αναφέρεται στο Arouna P. Ouédraogo, «De la secte religieuse à l’utopie philanthropique. Genèse sociale du végétarisme occidental», "Annales", τ. 55, n°4, Παρίσι, Ιούλιος-Αύγουστος 2000.
6 Βλ. Evelyne Pieller «Retour au jardin d’Éden», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2018.
7 «Livestock primary», www.fao.org
8 Jocelyne Porcher, «Ne libérez pas les animaux! Plaidoyer contre un conformisme 'analphabête'», «La Revue du Mauss», n°29, Παρίσι, Α' εξάμηνο 2007.
9 (Σ.τ.Μ.) Δεξαμενή σκέψης που ευαγγελίζεται ένα «μοντέρνο» Σοσιαλιστικό Κόμμα. Πριν μερικά χρόνια, προκάλεσε σάλο μια έκθεσή της που συνιστούσε να πάψει να απευθύνεται το Σ.Κ. στις λαϊκές τάξεις, επειδή λόγω της έλλειψης παιδείας τους είναι ευεπίφορες στις σειρήνες του λαϊκισμού και των ακροδεξιών ιδεών, και να στραφεί πλέον αποκλειστικά στις μορφωμένες μεσαίες τάξεις που διαθέτουν ευαισθησία στα ζητήματα του φεμινισμού, του περιβάλλοντος, των ανθρώπινων δικαιωμάτων κ.λπ.
10 «La viande au menu de la transition alimentaire», www.tnova.fr
11 Patrick Piro, «Nouveau REV pour l’écologie», «Politis», Παρίσι, 17 Μαΐου 2018.
12 Σύμφωνα με υπολογισμό της Jocelyne Porcher. Βλ. «Vivre avec les animaux. Une utopie pour le XXI siècle», La Découverte, Παρίσι, 2014.
* Ο Benoît Bréville είναι μέλος της συντακτικής ομάδας της «Le Monde diplomatique»