«Η γυναίκα έχει μονάχα δύο στιγμές που αξίζουν: όταν τη νυμφεύεσαι… και όταν την κηδεύεις».
Ιππώναξ, 6ος αιώνας π.Χ.
Τι είναι εντέλει αυτή η πρώιμη, με αινιγματικό χαμόγελο αρχαϊκής κόρης, τραγωδία του Ευριπίδη που… διδάχθηκε στη θέση σατυρικού δράματος; Πολλοί έχουν σπεύσει να της αμφισβητήσουν την ιδιότητα της τραγωδίας, θεωρώντας την ως ένα είδος μεικτό, κάτι σαν «τραγικωμωδία». Μπορεί. Ας πάρουμε όμως το πράγμα από την αρχή. Η «βαθιά δομή» του έργου μάς παραπέμπει στο αγεφύρωτο χάσμα που υπάρχει στις σχέσεις των θεών, το οποίο αντανακλάται και στις ανθρώπινες σχέσεις.
Τέκνο του Απόλλωνα από την ένωσή του με τη θνητή Κορώνη είναι ο Ασκληπιός. Μεγαλώνοντας, γίνεται ο μεγάλος γιατρός και ευεργέτης των ανθρώπων, φθάνοντας στο σημείο να βρει το φάρμακο της αθανασίας. Ο Ζευς αυτό δεν μπορεί να το ανεχθεί επειδή εξισώνει τους ανθρώπους με τους θεούς και τον σκοτώνει με έναν κεραυνό. Ο Απόλλων ξεσπά την οργή του τοξεύοντας τους κατασκευαστές των κεραυνών, τους Κύκλωπες. Ο Ζευς τον τιμωρεί καταδικάζοντάς τον να βόσκει τα κοπάδια του Άδμητου, βασιλιά των Φερών. Και εδώ αρχίζει η τραγωδία του Ευριπίδη. Ο Άδμητος έχει καταδικαστεί από τη Μοίρα να πεθάνει πρόωρα. Ο Απόλλων, που εξακολουθεί να θέλει να «τη βγει» στον πατέρα Δία, αποσπώντας τουλάχιστον έναν νεκρό από τον Άδη, πείθει τις Μοίρες να χαρίσουν τη ζωή στον Άδμητο, που συμφωνούν με τον όρο κάποιος άλλος να δεχτεί να πεθάνει στη θέση του.
Εδώ αρχίζει η οικογενειακή τραγωδία. Από όλους τους οικείους του Άδμητου, μόνο η νεαρή γυναίκα του Άλκηστις δέχεται να πεθάνει αντί γι’ αυτόν. Αλλά πάλι ο Απόλλων αδυνατεί να πείσει τον Χάρο να της χαρίσει τη ζωή. Μέχρι την άφιξη του Ηρακλή, που καταφέρνει με τη βία, σε κατάσταση μέθης, να αποσπάσει από τον Χάρο την Άλκηστη και να την προσφέρει ως πεπλοφόρο «ξένη» στον Άδμητο, δίνοντας στο δράμα το αμφίσημο τέλος του.
Τραγωδία ή κάτι άλλο; Όπως όλα τα ανθρώπινα πράγματα, μια μείξη, ένα «ενδιάμεσο» είδος. Ο Ευριπίδης βρίσκει την ευκαιρία να φωτίσει κριτικά πολλά σκοτεινά σημεία της ένδοξης κλασικής μας αρχαιότητας, με κυρίαρχο το στοιχείο της ειρωνείας για την ατέλεια των ανθρώπινων πραγμάτων και για το ατελέσφορο των αιώνιων όρκων. Αναγνωρίζει όμως αυτός, που τον είπαν μισογύνη, ως υπέρτατη αξία τη δύναμη της αγάπης της γυναίκας και τη γυναικεία αυτοθυσία.
Το έργο που παρακολουθήσαμε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου είναι μια «διασκευή» με αφαίρεση όλης της υπερδομής του κόσμου των θεών που βαρύνει πάνω στους ανθρώπους. Τι μένει τότε από τη σύνθετη αυτή, φιλοσοφημένη, γλυκόπικρη τραγωδία; Η «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι», όπως θα έλεγε ο Κούντερα.
Στο «ανάλαφρο» μιας οπερέτας
Αυτό ακριβώς σκηνοθετεί ο Johan Simons με το Schauspielhaus Bochum στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου: την «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι». Όχι στο στοχαστικό ύφος του Κούντερα, αλλά στο «ανάλαφρο» μιας οπερέτας, με κούκλες για πρωταγωνιστές. Με όχημα τη μουσική της ομώνυμης όπερας του Γκλουκ, η οποία καθόλου δεν συμβαδίζει με τα επί σκηνής δρώμενα, στήνει μια μουσικοχορευτική παράσταση πιο κοντά στο ήθος και το ύφος της οπερέτας του Λέχαρ «Εύθυμη χήρα» - ή εδώ μάλλον «Εύθυμος χήρος».
Τοποθετώντας ως άλλοθι τέσσερις σοπράνο και ένα εκκλησιαστικό όργανο στη θέση του ανδρικού χορού, με σαφή διάθεση διακωμώδησης. Και τι δεν είδαμε στην ορχήστρα! Νοσοκομειακά, τροχόσπιτα, ιπτάμενες πλαστικές καρέκλες, ποτήρια, ποτιστήρια, όλα μαζί! Τι δεν ακούσαμε! Μέχρι τραγούδια της Βίκυς Λέανδρος! Μέχρι τον Άδμητο είδαμε να… απλώνει την μπουγάδα του σε απλώστρα στο αποκορύφωμα της τραγωδίας!
Από την αμφισημία του τέλους, όπου ο ποιητής μάς κλείνει το μάτι παίζοντας σοφιστικά με το είναι-μη είναι της Άλκηστης (;) που επιστρέφει, περιορίζομαι να πω ότι ο σκηνοθέτης δεν κατάλαβε τίποτα…
