Για ακόμη μια φορά την περασμένη εβδομάδα έκανε τον γύρο του Διαδικτύου η κουβέντα ενός δημοσιογράφου του ΣΚΑΪ. Και για ακόμη μια φορά αυτό δεν συνέβη για να του αποδοθούν τα εύσημα. Ο λόγος για το συμπέρασμα που αβασάνιστα μοιράστηκε ο Δημήτρης Οικονόμου, με τον συμπαρουσιαστή της εκπομπής Άκη Παυλόπουλο να συμφωνεί σιωπηρά, ότι άμα δεν μπορείς να περπατάς, θα ήταν μάλλον καλύτερα να είσαι νεκρός. Η σχετική αναφορά έγινε στο πλαίσιο της παρουσίασης θέματος για τα τροχαία και τα δυστυχήματα. Μια νουθεσία να προσέχουμε ακόμη περισσότερο για να μην φτάσουμε στο σημείο να γίνουμε ανάπηροι και να μην περάσουμε μια ζωή «όμηροι στο καρότσι». Από πού να το πρωτοπιάσεις…
Αντί να κάνουμε, ωστόσο, αυτό το οποίο στην ουσία παράγει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα, να μιλήσουμε για τους ανάπηρους, άνθρωποι που δεν είμαστε ανάπηροι απευθυνθήκαμε στους ίδιους. Τους ζητήσαμε να μας μιλήσουν για τη βαρύτητα και τις προεκτάσεις που έχει μία κουβέντα στη δημόσια σφαίρα, όπως αυτή του Δ. Οικονόμου, και για τους λόγους που συνεχίζουν να εκφέρονται αντίστοιχες διατυπώσεις. Με ποιον άλλο τρόπο εκδηλώνονται στην καθημερινότητα; Πώς μπορούμε να τις εξαλείψουμε; Πώς μπορούμε να εντοπίσουμε τα λάθη σε φράσεις θεμελιώδεις, με τις οποίες ανάλογα με την επιλογή συντηρούμε ή ανατρέπουμε μια πραγματικότητα οπισθοδρομική; Εν ολίγοις, πώς μπορούμε να μάθουμε να μιλάμε σωστά;
Μίλησαν στην ΑΥΓΗ της Κυριακής οι Κατερίνα Βρανά, Σπύρος Νταντανίδης (Cool Crips) και Γιώργος Χριστάκης
«Η διαφορά είναι ότι τώρα είχαμε αντανακλαστικά»
Ας ξεκινήσουμε με τα θετικά. Η αντίδραση που υπήρξε για τη φράση στον ΣΚΑΪ πήρε διαστάσεις παλίρροιας. Για να συμβεί αυτό έβαλε το χεράκι του λίγο και ο Σπύρος Νταντανίδης από τους Cool Crips, μία σελίδα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που ανοίγει συστηματικά θέματα γύρω από το αναπηρικό ζήτημα με έναν πιο προσιτό τρόπο και την οποία έχει φτιάξει μαζί με άλλο ένα νεαρό ανάπηρο άτομο, τον Γρηγόρη Χρυσικό.
«Αυτή η ατάκα ειπώθηκε νωρίς το πρωί. Εγώ ανέβασα το βίντεο με το κείμενό μας και υπότιτλους στις 4 με 5 το απόγευμα. Μέχρι την άλλη μέρα είχε 2 εκατομμύρια προβολές». Αυτή η εκτεταμένη κοινοποίηση της ανάρτησης υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική καθώς, σύμφωνα με τον Σπύρο, ο κόσμος ήρθε σε επαφή με το περιεχόμενο του όρου του μισαναπηρισμού και ίσως αυτή η στιγμή να αποτέλεσε την αφετηρία για να θέσει ορισμένα ζητήματα. «Το να καταλάβουμε, ας πούμε, ότι “α, αυτό δεν το λέμε εδώ πέρα. Και γιατί δεν το λέμε; Γιατί οι ανάπηροι είναι άνθρωποι και αξίζει να ζουν”». «Για μένα αυτό που έχει νόημα να προσέξουμε με το συγκεκριμένο συμβάν των δύο δημοσιογράφων δεν είναι ότι ειπώθηκε για ακόμη μια φορά κάτι κακοποιητικό για την αναπηρική κοινότητα. Έχει ειπωθεί χιλιάδες φορές κάτι τέτοιο χωρίς να ακουστεί τίποτα. Η διαφορά είναι ότι τώρα είχαμε αντανακλαστικά».
Ο Γιώργος Χριστάκης, ένας άνθρωπος με πολυετή δυναμική παρέμβαση για τα δικαιώματα των αναπήρων, πιστεύει ότι η κουβέντα που ακούστηκε δεν ήταν απλά άστοχη, αλλά «κατάπτυστη»: «Ήταν μία φράση η οποία προσέβαλε και απαξίωνε όχι μόνο τα άτομα, αλλά τη ζωή των ίδιων των ατόμων. Είναι άλλο πράγμα να πω “α, αυτός είναι βλάκας” και άλλο πράγμα να πω ότι δεν αξίζει να ζει. Ότι είναι κακό να ζει άμα βρίσκεται στη συγκεκριμένη συνθήκη όπως τη περιέγραψε». Έπειτα είναι και η χρήση της λέξης καρότσι. «Ούτε καν το αμαξίδιο δεν είχε στο μυαλό του. Δεν το λέμε πια καρότσι γιατί δεν είμαστε ούτε υλικά οικοδομής να μας κουβαλάνε ούτε πατάτες» εξηγεί ο κ. Χριστάκης, ο οποίος μαζί με άλλα μέλη από την Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων «Μηδενική Ανοχή» βρέθηκαν έξω από τα γραφεία του καναλιού προκειμένου να διαμαρτυρηθούν. Εκεί αρχικά δεν εμφανίστηκε κανείς από το μέσο προκειμένου να παραλάβει την καταγγελία τους, ενώ στο σημείο έσπευσαν και αστυνομικοί για να μάθουν, υποτίθεται, τον λόγο της παρουσίας των συγκεντρωμένων.
Γλώσσα για τους ανάπηρους από τους μη ανάπηρους
Ο τρόπος που διαχειρίστηκε το κανάλι την παρουσία των διαμαρτυρομένων «επικοινωνεί» με το περιεχόμενο της συγγνώμης που δόθηκε αργότερα από τον παρουσιαστή. «Δεν έχουμε πάρει μέχρι στιγμής μια συγγνώμη με την οποία να θεωρήσουμε ότι ο άνθρωπος κατανόησε τους λόγους για τους οποίους διαμαρτυρήθηκε όλος ο κόσμος». Επιπλέον, αυτό που ανησυχεί τον Γ. Χριστάκη είναι ότι στα λόγια που ακούστηκαν στον τηλεοπτικό αέρα «αντικατοπτρίζονται η εικόνα και η άποψη μιας μεγάλης μάζας της κοινωνίας. Αυτό είναι κάτι το οποίο πρέπει να το αντιμετωπίσουμε».
Με αυτό συμφωνεί και ο Σπ. Νταντανίδης: «Προφανώς η συγκεκριμένη φράση και αυτό που ειπώθηκε δεν είναι κάτι μεμονωμένο και ούτε έχει να κάνει με τους συγκεκριμένους δημοσιογράφους. Εγώ το θεωρώ μεγάλο μας ατόπημα να επικεντρωθούμε για το συγκεκριμένο ζήτημα σε δύο ανθρώπους. Και δεν είναι αυτό το ζητούμενο και δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Αυτό διαμορφώνεται από χρήση γλώσσας η οποία δεν έχει γίνει από τους ανάπηρους. Έχει δημιουργηθεί αυτή η γλώσσα από τους μη ανάπηρους για τους ανάπηρους. Όπως ακριβώς και ο χώρος».
Το να γνωρίζουμε πώς ρωτάμε για την αναπηρία του άλλου ανθρώπου είναι ένα πρώτο βήμα. Είναι προτιμότερο, όπως μας εξηγούν, να ρωτάμε τι βλάβη έχει. Ο όρος της αναπηρίας αποτυπώνει στην πραγματικότητα ένα αποτέλεσμα και χρησιμοποιείται για να περιγραφεί ο αποκλεισμός που επιτελείται. Η stand up κωμικός Κατερίνα Βρανά απενοχοποιεί την πιθανή σύγχυση, λέγοντας ότι και η ίδια στην αρχή δυσκολεύτηκε αρκετά να τα ξεδιαλύνει. «Όλοι μας, παιδί μου, μπερδευόμαστε» αναφέρει και εξηγεί με απλό τρόπο τη διαφορά. «Εμείς ανάπηροι δεν είμαστε, εμείς έχουμε βλάβες. Ανάπηρους μας κάνουν η Πολιτεία και η κοινωνία που δεν μας λαμβάνουν υπ’ όψιν και δεν μας στηρίζουν».
«Εχουμε τόσο στενή ιδέα τού τι σημαίνει καλή ζωή»
Ποια είναι τα εμπόδια, λοιπόν, που μπαίνουν και φέρνουν την αναπηρία; Ο Σπύρος απαντά ότι τα εμπόδια είναι αφενός πρακτικά: «Δηλαδή τα σκαλοπάτια, ο χώρος, η έλλειψη διερμηνείας στη νοηματική, η έλλειψη ηχητικής σήμανσης σε ένα φανάρι για έναν τυφλό, η επαφή με γνώμονα νευροτυπικά πρότυπα, αλλά με ανθρώπους αυτιστικούς ή νευροποικιλόμορφους. Όλα αυτά τα εμπόδια επιβάλλονται στο 15% του πληθυσμού που έχει κάποιες βλάβες και αποκλίνει από το πρότυπο και το καθιστά ανάπηρο. Ανάπηρο σημαίνει να μην μπορεί να συμμετέχει. Να μην μπορεί να λειτουργεί για να συμμετέχει εκεί που θέλει να συμμετέχει. Να μην ελέγχει τη ζωή του. Να μην επιλέγει πράγματα για τη ζωή του και να μην αυτοκαθορίζει το πώς ζει».
Υπάρχουν, όμως, και τα εμπόδια που είναι λιγότερο ορατά, τα κοινωνικά. Μια φράση μπορεί να λειτουργήσει πολύ πιο επιζήμια απ’ όσο νομίζουμε. «Κοινωνικό εμπόδιο είναι να σου λένε ότι είναι καλύτερα να είσαι νεκρός παρά ανάπηρος. Αυτή η αντίληψη δημιουργεί κοινωνικά εμπόδια. Δημιουργεί την πεποίθηση ότι η ζωή ενός ανάπηρου δεν έχει αξία, δεν μετράει το ίδιο με μια άλλη κανονική. Οπότε όταν ο Χ, Ψ άνθρωπος θα γίνει ανάπηρος ή θα μεγαλώσει και θα συνειδητοποιήσει ότι είναι ανάπηρος, θα έχει κουμπωμένη αυτή τη σκέψη από τον περίγυρό του από αυτά που ακούει, από το πώς τον βλέπουν, πώς συναναστρέφονται, πώς του απευθύνουν τον λόγο και θα καταλήξει να μην έχει αυτοπεποίθηση, να μην έχει αυτοεκτίμηση και να θεωρεί τη ζωή του λιγότερο σημαντική από των υπόλοιπων ανθρώπων».
«Εχουμε τόσο στενή ιδέα τού τι σημαίνει καλή ζωή. Είναι πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν βλάβες και ζουν φρικτές ζωές» λέει η Κ. Βρανά. Η ίδια βρέθηκε να είναι πολυβλαβική μετά από μια περιπέτεια υγείας που είχε το 2017. Μετά την εμφάνιση ορισμένων θρόμβων, ο ένας έσκασε στην παρεγκεφαλίδα και ο άλλος μπλόκαρε το οπτικό νεύρο, επηρεάστηκαν η κίνηση, η ομιλία, η ισορροπία, το περπάτημα και η όρασή της. Δεν μπορεί να δει ταινίες. Δεν μπορεί να γράψει. Δεν μπορεί να βαφτεί και για καιρό δυσκολευόταν να φέρει το χέρι της στα χείλη αντί για το αυτί. «Είναι δύσκολο να μείνω όρθια γιατί το σώμα μου δεν ξέρει πού είναι το όρθιο. Κάνω τα πάντα σαν να έχω πιει, αυτό να κρατήσεις». Παρά τις προφανείς δυσκολίες, η ίδια αισθάνεται ότι περνάει «γαμάτα»: «Λατρεύω να κάνω τη δουλειά μου. Πάω περιοδεία στην Ευρώπη άνετα, όσο άνετα μπορεί κανείς. Και σε πάρα πολλά πράγματα η ζωή μου είναι καλύτερη από πριν γιατί προσέχω αναγκαστικά πιο πολύ τον εαυτό μου. Πριν δεν ήμουν καλά. Τώρα βλέπω πώς ήμουνα τότε και λέω, μαλάκα, τι έκανα. Ήμουν χάλια για ένα χρόνο και δεν έκανα τίποτα γι’ αυτό. Το σώμα έβγαζε σήματα κινδύνου και τα αγνόησα τελείως. Όταν σου λέω τελείως, τελείως. Θα μπορούσα να το είχα προλάβει».
Πώς θα αφήσουμε πίσω μας επιτέλους την «κουτσή Μαρία»
Η ιδέα ότι είσαι παγιδευμένος στο «καρότσι» τής φαίνεται εκτός τόπου και εποχής. «Το αμαξίδιο είναι αυτό που σου δίνει την ελευθερία να πας όπου θες, όποτε το θες. Είναι σαν να λες ότι είμαι καθηλωμένος στα πόδια μου». Όταν θυμάται πάλι αυτό που άκουσε στην τηλεόραση, της έρχονται στον νου τα μηνύματα που έλαβε μετά το δικό της βίντεο-απάντηση από μητέρες που έχασαν τα παιδιά τους σε τροχαία. «Και οι πέντε μού είπαν μακάρι να ζούσε και δεν θα μ’ ένοιαζε. Σε αμαξίδιο; Δεν θα μ’ ένοιαζε. Μακάρι να ήταν ακόμα εδώ». Όσο για εκείνους που της έστειλαν μήνυμα ότι είναι δικαίωμά τους να συμφωνούν με τον Δ. Οικονόμου, σκέφτεται ότι «έχουν γνώμη χωρίς πληροφόρηση, χωρίς εκπαίδευση, χωρίς τα απαραίτητα στοιχεία. Άρα δεν είναι γνώμη, είναι μια νεφελώδης ιδέα που έχεις από λάθος αντίληψη του τι σημαίνει βλάβη. Οπότε τι, να σκοτώσουμε όποιον παθαίνει εγκεφαλικό; Να σκοτώσουμε όλους όσοι επέζησαν από τα τροχαία;».
Άλλη μια συνήθεια της καθημερινότητάς μας είναι η επίκληση σε φράσεις όπως η «κουτσή Μαρία». «Αυτή ακριβώς η φράση καταδεικνύει την κοινωνική θέση της ανάπηρης, της κουτσής Μαρίας, στην κοινωνία. Μέχρι και αυτή το έμαθε. Αυτό ακριβώς καταδεικνύει την κοινωνική υπόσταση της Μαρίας και την κοινωνική θέση που είχε» επισημαίνει ο Γ. Χριστάκης σε σχέση με τις ρίζες του στερεότυπου. Δεν λέγεται πλέον συνειδητά για να μειώσει τους ανάπηρους, πρόκειται όμως για γλωσσικό κατάλοιπο. Και για να αλλάξει, ο ίδιος θεωρεί ότι «πρέπει να αντικατασταθεί από ένα καινούργιο κατάλοιπο». Άλλωστε, σε κάποια σημεία της γλώσσας υπάρχει χειροπιαστή πρόοδος. «Όπως παλιότερα λέγαμε άτομα με ειδικές ανάγκες, το οποίο δεν είναι πια δόκιμο, ή άτομα με ειδικές ικανότητες και μιλάμε πια για Ατομα με Αναπηρία ή ακόμη καλύτερα για ανάπηρα άτομα. Κάπως έτσι θα πρέπει να αντικατασταθούν και αυτές οι φράσεις».
Στην προσπάθεια να αλλάξουν τα πράγματα η λύση δεν μπορεί να έρθει μόνο από πάνω. Το πιο κρίσιμο είναι να υπάρχει εμπλοκή των ίδιων των ανάπηρων ανθρώπων, σημειώνει ο Σπύρος Νταντανίδης. Ούτε υπάρχει ανάγκη μόνο για έναν καλύτερο Δ. Οικονόμου, αλλά να δούμε στην τηλεόραση να υπάρχουν κανονικά και ανάπηροι παρουσιαστές. «Ο τρόπος για να μην έχουμε ξανά τέτοια περιστατικά στον δημόσιο λόγο δεν είναι να εκπαιδευτούν οι δημοσιογράφοι μόνο, δεν είναι να υπάρχουν κοινωνικά αντανακλαστικά μόνο ώστε οι δημοσιογράφοι να σκέφτονται τι θα πουν, αλλά να έχουμε μεγαλύτερη εμπλοκή των αναπήρων. Να προσλαμβάνουμε ανάπηρους δημοσιογράφους, να έχουμε προσβάσιμους χώρους, προσβάσιμα μέσα, να εντάσσουμε ουσιαστικά στην κουλτούρα μας την ύπαρξη των αναπήρων στον χώρο. Μόνο με την ενεργό εμπλοκή των αναπήρων μπορούμε να σβήσουμε το φαινόμενο του μισαναπηρισμού. Αλλιώς είναι σαν να γράφουμε σε ένα χαρτί και να το πετάμε» σημειώνει ο Σπύρος και κλείνει την κουβέντα με ένα ερώτημα, με το οποίο ζητά να κοιτάξουμε τι συμβαίνει ακόμη και ακριβώς δίπλα μας: «Πόσους ανάπηρους δημοσιογράφους έχει η ΑΥΓΗ;».
