«Κάνω το εμβόλιο επειδή πιστεύω στην επιστήμη».
«Όσοι δεν κάνουν το εμβόλιο είναι επειδή πιστεύουν στον Θεό ή σε συνωμοσίες».
Αυτές τις εκφράσεις σίγουρα τις ακούσατε αρκετά συχνά, με διαφορετικές διατυπώσεις ίσως αλλά με παρόμοιο νόημα, τον τελευταίο έναν χρόνο. Οι θέσεις αυτές αποτυπώνουν δύο διαφορετικές στάσεις απέναντι στον εμβολιασμό. Από τη μία πλευρά, βρίσκονται συμπολίτες μας που επιλέγουν να εμβολιαστούν και, από την άλλη, συμπολίτες μας που επιλέγουν να μην εμβολιαστούν. Οι πρώτοι επιλέγουν την επιστήμη και οι δεύτεροι επιλέγουν κάτι «άλλο». Σε αυτό το σημείο να τονίσουμε ότι αυτή η διάκριση δεν συνεπάγεται ότι οι δύο «πλευρές» δεν έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Ένας άνθρωπος που επιλέγει να εμβολιαστεί δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι άθεος ή ότι γνωρίζει την επιστημονική μεθοδολογία. Αντίστοιχα, ένας άνθρωπος που δεν κάνει το εμβόλιο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι πιστός ή πως αγνοεί την επιστημονική μεθοδολογία. Γιατί κάνουμε αυτή τη διευκρίνιση; Την κάνουμε για να δείξουμε ότι η επιλογή να εμβολιαστεί κανείς ή όχι δεν συνεπάγεται ότι η μία πλευρά είναι η πλευρά του ορθολογισμού και η άλλη του σκοταδισμού, ότι και αν σημαίνουν αυτές οι δύο έννοιες. Εσφαλμένα, επομένως, θεωρούμε ότι η διάκριση των στρατοπέδων ανάγεται σε μανιχαϊστικά δίπολα επιστήμη/θρησκεία ή ορθολογισμός/σκοταδισμός ή όποιο άλλο. Τα δίπολα ως ερμηνείες μπορεί να φαίνονται απλά και κομψά, πάντα όμως είναι εσφαλμένα. Ένα το κρατούμενο.
Σε δημοσκόπηση του Σεπτεμβρίου της Pulse και MRB αποκαλύφθηκε ότι από τους συμπολίτες μας, που επιλέγουν να μην εμβολιαστούν, μόλις το 11% υποστηρίζει ότι κάνει αυτή την επιλογή για θρησκευτικούς λόγους. Αν θέλουμε να πάμε και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, μια νέα έρευνα από το Δημόσιο Ινστιτούτο Ερευνών Θρησκείας (PRRI) και το Interfaith Youth Core (IFYC) αποκαλύπτει ότι μόλις το 10% των Αμερικανών θεωρεί ότι ο εμβολιασμός έρχεται σε σύγκρουση με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Το 59% υποστηρίζει ότι πολλοί άνθρωποι επικαλούνται προσχηματικά τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις για να μην εμβολιαστούν. Τι μας δείχνουν αυτά τα λίγα στοιχεία; Μας δείχνουν ότι η σύνδεση της άρνησης στον εμβολιασμό με τη θρησκευτική πίστη δεν είναι αυστηρά αιτιακή και ότι πρόκειται περισσότερο για μια προκατάληψη. Δύο τα κρατούμενα.
Όπως έχουμε δείξει και σε άλλα άρθρα, η σύγχρονη επιστήμη, από τα μέσα του 19ου αιώνα και έπειτα, συγκρότησε την επαγγελματική της ταυτότητα στους αντίποδες του θρησκευτικού λόγου ή όποιου λόγου δεν πληρούσε κάποια συγκεκριμένα κριτήρια (πχ ακόμη και η ψυχολογία έχει δεχθεί την κριτική της μη-επιστήμης). Όσον αφορά την ένταση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, είναι μια ένταση που σχετιζόταν και με τη μετάβαση από τις θρησκευτικές αξίες ως συγκροτητικό στοιχείο της κοινωνίας, στις κοσμικές αξίες και στην εποχή της νεωτερικότητας. Αυτή η μετάβαση, όμως, δεν ήταν μια απλοϊκή μετάβαση από τον σκοταδισμό στον ορθολογισμό. Ήταν μια σύνθετη και πολυεπίπεδη μετάβαση προς ένα διαφορετικό σύστημα αξιών, κοινωνικής και ιδεολογικής συγκρότησης. Επομένως, όταν κανείς ερμηνεύει με ένα τόσο απλοϊκό σχήμα τόσο σύνθετες μεταβάσεις, αυτό από μόνο του συνιστά πολιτική πράξη. Η ίδια η ερμηνεία, δηλαδή, της όποιας ιστορικής συνθήκης συνιστά πολιτική πράξη. Τρία τα κρατούμενα.
Που βρισκόμαστε έως τώρα; Ως προς το ζήτημα του εμβολιασμού, το δίπολο επιστήμη/θρησκεία ή ορθολογισμός/ανορθολογισμός είναι εσφαλμένο, αποτελεί μια αδικαιολόγητη προκατάληψη και όσοι το επικαλούνται δεν κάνουν τίποτα παραπάνω από μια πολιτική τοποθέτηση και όχι μια αντικειμενική κρίση. Ωστόσο, τα στρατόπεδα έχουν οριοθετηθεί και αρκετοί είναι βέβαιοι για την ύπαρξή τους. Και αυτό έχει εξήγηση. Ξαναδείτε τις αρχικές εκφράσεις του άρθρου. Φαινομενικά, μοιάζουν αντιθετικές. Από τη μία η επιστήμη, από την άλλη η θρησκεία ή οτιδήποτε αντιεπιστημονικό. Δεν είναι. Έχουν κάτι κοινό και αυτό το κοινό είναι η ρίζα του ψευδοπροβλήματος. Πρόκειται για τη λέξη «πιστεύω».
Η ρητορική υπέρ της επιστήμης είναι πλήρως αξιωματική και δεν αναφέρεται στους πραγματικούς όρους με τους οποίους συγκροτείται η επιστήμη. Ειρωνικά, είναι δάνειο από την «άλλη πλευρά» όπου η πίστη είναι περισσότερο ταιριαστή. Δεν γίνεται να υπάρχει πίστη στην επιστήμη, γιατί η επιστήμη δεν υπάρχει ανεξάρτητα από τους ανθρώπους. Το μόνο που μπορεί να υπάρχει είναι εμπιστοσύνη στους ανθρώπους που μελετούν τη φύση, στους επιστήμονες. Δεν είναι η πίστη που οδηγεί τους ανθρώπους να εμβολιαστούν ή όχι. Είναι η εμπιστοσύνη απέναντι σε θεσμούς, πρόσωπα, πολιτικές αποφάσεις, κοινωνικές σχέσεις κτλ. Θα έπρεπε, επομένως, η επιστημονική κοινότητα να αναρωτηθεί γιατί αρκετοί άνθρωποι δεν έχουν εμπιστοσύνη στους επιστήμονες. Δεν θέλουμε να υπονοήσουμε ότι οι επιστήμονες φέρουν την αποκλειστική ευθύνη αλλά οφείλουν και εκείνοι με τη σειρά τους να μην αντιμετωπίζουν την απώλεια εμπιστοσύνης προς το πρόσωπό τους ως αίτιο αλλά ως σύμπτωμα ευρύτερων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών. Όταν επικρατούν συνθήκες ακραίας φτωχοποίησης, όταν οικονομικές και πολιτικές ελίτ θέτουν διαφορετικές προτεραιότητες από το κοινωνικό καλό ή την εκπαίδευση των πολιτών, τότε η απώλεια εμπιστοσύνης προς τον άλλο ή και η αντιδραστική συμπεριφορά είναι αναπόφευκτες.
Υπάρχει και η άλλη πλευρά. Ένας Υπουργός είπε τον Νοέμβριο ότι «δεν είναι δυνατόν να εξισώνεται η θρησκεία και η πίστη με κάποιον πολίτη που θέλει να πάει σε εμπορικό κατάστημα ή σε κομμωτήριο», επιχειρώντας να δικαιολογήσει για ποιον λόγο στις εξαγγελίες των μέτρων για τους δημόσιους χώρους (υποχρεωτικό rapid test) δεν περιλαμβάνονταν οι χώροι λατρείας. Πρόκειται για μια αξιωματική τοποθέτηση που βασίζεται σε ένα δίπολο που δεν υφίσταται λογικά και δεν είναι μια αντικειμενική κρίση αλλά μια πολιτική άποψη. Έχει τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, που έχουν και οι εκφράσεις με τις οποίες ξεκίνησε το παρόν άρθρο. Δεν υπάρχει κανένα επιχείρημα πέρα από ένα νοητικό άλμα όπου συσχετίζονται η θρησκεία με τα καταστήματα, ενώ αυτό που κανονικά θα έπρεπε να συσχετίζεται είναι ένας δημόσιος χώρος με έναν άλλο δημόσιο χώρο. Και από τη στιγμή που υπάρχει ισοδυναμία ανάμεσα σε αυτούς τους δύο χώρους, καθώς και οι δύο αποτελούνται από τοίχους, το επιχείρημα αυτό δεν είναι λογικό αλλά ένα σοφιστικό τέχνασμα. Ακριβώς αυτές οι εξαγγελίες δημιουργούν έλλειμμα εμπιστοσύνης απέναντι στις πολιτικές ηγεσίες και με τη σειρά τους έλλειμμα εμπιστοσύνης προς τους επιστήμονες. Γιατί να εμπιστευτείς, άλλωστε, έναν άνθρωπο που σου λέει να εμβολιαστείς, ενώ την ίδια στιγμή έχει παραβιάσει τη λογική υποστηρίζοντας ότι δύο κτίρια δεν έχουν κοινά χαρακτηριστικά; Και όταν χάνεται η εμπιστοσύνη στον άνθρωπο, το μόνο που μένει είναι η πίστη σε κάτι φαντασιακό.
