Πόσο κοντά βρισκόμαστε σε μια λύση του δράματος στην Ουκρανία; Υπάρχει ελπίδα ότι τα όπλα μπορεί να σιγήσουν; Ακόμη κι αν υπάρχει τέτοια ελπίδα, ο φόβος ότι τίποτα δεν θα είναι όπως πριν την εξανεμίζει. Οι αναλυτές προσπαθούν να διερευνήσουν ή να χαρακτηρίσουν τις τακτικές της Ρωσίας. Τα ΜΜΕ μιλούν για ένα είδος «υβριδικού πολέμου» με όπλα, προπαγάνδα, fake news. Αλλά, εκτός απ’ αυτά, δεν υπάρχουν άλλα νέα στοιχεία που θα μπορούσαν να στηρίξουν την άποψη αυτή.
Αντίθετα, σύμφωνα με ορισμένους, η μέχρι τώρα ρωσική τακτική στην Ουκρανία δείχνει ουσιαστική συνέχεια τόσο με τους στόχους όσο και με τις πρακτικές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Το Κρεμλίνο τις ξεδίπλωσε στις στρατιωτικές επεμβάσεις του από το 1991 κι έπειτα στον πρώην σοβιετικό χώρο, και στη συνέχεια στη Μολδαβία και τη Γεωργία. Η εστίαση, λένε, δεν πρέπει να είναι η προσωπική ιστορία του Πούτιν και οι καταβολές του στην Επιτροπή Κρατικής Ασφάλειας (την KGB) ή στο διάδοχο σχήμα της, αλλά η αντοχή στον χρόνο των πρακτικών που ακολούθησε η Μόσχα στις γεωπολιτικές κρίσεις από τη σοβιετική έως τη μετασοβιετική εποχή μέχρι σήμερα.
Τι σημαίνει αυτό; Οι Τεράς Κούζιο, μέλος του Κέντρου Διατλαντικών Σχέσεων στη Σχολή Προωθημένων Διεθνών Μελετών του Πανεπιστημίου Johns Hopkins και καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου, και ο συνάδελφός του Πολ Ντ’ Ανιέρι, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, γράφουν σε μια παλαιότερη ανάλυσή τους:
Αναζητώντας την αιτία
«Ενώ η φύση του καθεστώτος Πούτιν εξηγεί την απόφασή του να παρέμβει στην Ουκρανία το 2014 (με την προσάρτηση της Κριμαίας), η αντίληψη ότι η χώρα αυτή αποτελεί εν μέρει ή εξ ολοκλήρου ρωσικό έδαφος δεν περιορίζεται στον Πούτιν ή σε ένα στενό κομμάτι της ρωσικής ελίτ. Στον βαθμό που ο μύθος της δημιουργίας της ρωσικής εθνικής ταυτότητας επικεντρώνεται στη Ρωσία του Κιέβου, και δεδομένου ότι η εδαφική επέκταση υπό τη Μεγάλη Αικατερίνη θεωρείται ως η βάση σύστασης της “Νέας Ρωσίας” της ανατολικής Ουκρανίας (οι περιοχές των ρωσόφωνων στο Ντονμπάς), φαίνεται ότι οι εδαφικές φιλοδοξίες της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν έχουν ικανοποιηθεί.
Η προσπάθεια προώθησης περαιτέρω αυτονομίας για τη “Νέα Ρωσία” το 2014 έδειξε ότι, αν υπήρχε η ευκαιρία, ένα πολύ μεγαλύτερο κομμάτι της ουκρανικής επικράτειας θα μπορούσε να βρισκόταν υπό την κυριαρχία των ρωσόφωνων αυτονομιστών. Έτσι, η επιθυμία για αναθεώρηση των ρωσικών εδαφικών βλέψεων στην Ουκρανία δεν προέκυψε ως απάντηση στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ ή της Ε.Ε. Ενώ αυτές οι εξελίξεις αναμφίβολα θεωρήθηκαν επικίνδυνες για τα ρωσικά συμφέροντα, το ρωσικό ενδιαφέρον για τον έλεγχο της Ουκρανίας προηγούνταν”.
Εάν, λοιπόν, η σύγκρουση έχει διαφορετικές γενεσιουργούς αιτίες από αυτές που κατά γενική ομολογία αναγνωρίζονται, ποιες θα μπορούσαν να είναι οι προοπτικές για την επίλυσή της; Οι εκτιμήσεις είναι, δυστυχώς, απαισιόδοξες. Η εισβολή και η κλιμάκωση του πολέμου έχει φέρει στο φως μια θεμελιώδη διαφωνία σχετικά με το πώς πρέπει να μοιάζει η πολυσυζητημένη νέα ευρωπαϊκή τάξη ασφάλειας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Δύση γενικότερα παραμένουν προσηλωμένες στις αρχές της κυρίαρχης ισότητας μεγάλων και μικρών κρατών και απορρίπτουν τη χρήση βίας. Η Ρωσία απ’ την πλευρά της επιδιώκει την αναγνώριση μιας ρωσικής «σφαίρας επιρροής» πέρα από τα σύνορά της και διαμηνύει ότι, ως μεγάλη δύναμη, δικαιούται να έχει βέτο για τα όσα συμβαίνουν στην περιοχή.
Αναβίωση
Βέβαια, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι αυτό που ζητάει η μετασοβιετική Ρωσία είναι ουσιαστικά η αναβίωση ενός συστήματος που στη βάση του ήταν ανταγωνιστικό και συγκρουσιακό. Η ψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων δεν ήταν απλά μια αμοιβαία συμφωνία αποδοχής της διαίρεσης του κόσμου σε σφαίρες επιρροής, αλλά ένα άκρως ανταγωνιστικό σύστημα που απαιτούσε τεράστια σπατάλη πόρων για στρατιωτικούς εξοπλισμούς και διατήρηση συμμαχιών. Η θρυλούμενη “νέα αρχιτεκτονική ασφαλείας” του μετα-μεταψυχροπολεμικού κόσμου θα μπορούσε κάλλιστα να είναι κάτι πολύ χειρότερο, λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα όξυνση των γεωπολιτικών ανταγωνισμών, την κούρσα για πρόσβαση σε ενεργειακούς πόρους, τους ανταγωνισμούς στην οικονομία και το διεθνές εμπόριο.
Το αν η Δύση θα έπρεπε ή όχι να αποδεχθεί τις ρωσικές απαιτήσεις παραμένει ένα θέμα συζήτησης, αλλά, σκόπιμα η μη, ορισμένες πτυχές της αντιπαράθεσης παραβλέπονται. Η πιο σημαντική από αυτές είναι η ψύχραιμη και ρεαλιστική εξήγηση για το πώς ξεκίνησε ο πόλεμος: “Η Δύση δεν σεβάστηκε τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας”. Αυτή η παραδοχή θα μπορούσε ενδεχομένως να ξεκλειδώσει και την όποια λύση για τον τερματισμό ή τη σταθεροποίηση της σύγκρουσης. Είναι όμως πρόθυμη η Δύση να αποδεχθεί, έστω σιωπηλά, την ύπαρξη αυτής της περιβόητης ρωσικής σφαίρας επιρροής στην Ευρώπη;
Εδώ βρίσκεται μια άλλη μεγάλη αντίφαση: ένα μεγάλο μέρος των δυτικών ελίτ θεωρεί εξ ορισμού ότι η realpolitik δεν πρέπει να υπερισχύει των κανόνων και των αρχών που διέπουν, ή οφείλουν να διέπουν, το διεθνές σύστημα, τουλάχιστον όπως το βλέπουν εκείνες υπό την οπτική των νικητών του Ψυχρού Πολέμου.
Realpolitik και πραγματικότητα
Ακόμη χειρότερα, όταν κυριαρχεί η πεποίθηση ότι η αποδοχή της realpolitik ενδεχομένως θα λειτουργούσε επ’ ωφελεία της Ρωσίας. Με απλά λόγια, γράφουν οι δύο αναλυτές, δεν είναι καθόλου σαφές ότι μια ρεαλιστική προσέγγιση θα εντόπιζε τα αίτια της σύγκρουσης στη δράση της Δύσης, ούτε, από την άλλη, θα έβρισκε τη λύση στη δυτική συναίνεση για την αναβίωση μιας ρωσικής σφαίρας επιρροής στην Ευρώπη. Θα μπορούσε εξίσου εύκολα να ισχυριστεί κάποιος το αντίθετο. Προσπαθώντας να εφαρμόσεις τις αρχές του ρεαλισμού στην κρίση Ουκρανίας-Ρωσίας, έρχεσαι σε αντίθεση με αυτές καθ’ αυτές τις βασικές αρχές της ρεαλιστικής θεωρίας. Ως εκ τούτου, η realpolitik φαίνεται να ταιριάζει εξίσου καλά, αν όχι καλύτερα, με μια πολιτική αντίθεσης στην επέκταση της ρωσικής επιρροής.
Η εφαρμογή του ρεαλισμού για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με τη σύγκρουση στην Ουκρανία βασίζεται σε καθοριστικό βαθμό σε πρόσθετες υποθέσεις, που όμως επί του παρόντος είναι παρακινδυνευμένες, καθώς δεν είναι απολύτως ξεκάθαροι οι στόχοι της Ρωσίας.
Εν κατακλείδι, η πεποίθηση ότι μετά το 1991 μια “αρμονία συμφερόντων” αντικατέστησε σε μεγάλο βαθμό τη σύγκρουση συμφερόντων στις σχέσεις της Δύσης με τη Ρωσία βοήθησε όντως στην εξομάλυνση ενός μεγάλου αριθμού διμερών διαφωνιών. Σήμερα, η διαπίστωση ότι οι δύο πλευρές είναι πάλι αντίπαλοι υπονομεύει εκ των πραγμάτων κάθε προοπτική συνεργασίας.
Η αμοιβαία εμπιστοσύνη έχει βυθιστεί στο ναδίρ και η κακή πίστη θεωρείται ευρέως ως η βάση της σχέσης, υπονομεύοντας τις προϋποθέσεις ακόμη και για την αναζήτηση κοινού τόπου σε κοινά συμφέροντα. Επιπλέον, στις ΗΠΑ και στη Ρωσία, και ίσως και σε άλλες χώρες, η εσωτερική πολιτική φαίνεται να επιβραβεύει την άτεγκτη στάση του ενός απέναντι στον άλλο.
Ειδικά μετά τη θρυλούμενη ρωσική ανάμειξη στις προεδρικές εκλογές του 2016, θα είναι πολύ δύσκολο για μια αμερικανική κυβέρνηση να θεωρηθεί ότι κάνει συμφωνίες με τη Ρωσία. “Για μεγάλο μέρος του Ψυχρού Πολέμου η προσπάθεια εποικοδομητικής αντιμετώπισης της Ρωσίας οδήγησε σε κατηγορίες για αφέλεια ή 'μαλθακότητα'. Σήμερα είναι πιθανό να οδηγήσει σε καταγγελίες για προδοσία”...
