Με την ευκαιρία της παρουσίασης τριών ιψενικών έργων σε αθηναϊκές θεατρικές σκηνές τον φετινό χειμώνα («Βρικόλακες», Έντα Γκάμπλερ», «Τζων Γαβριήλ Μπόρκμαν») καταθέτω ένα άτυπο μικρό αφιέρωμα στον μεγάλο Νορβηγό δραματουργό. Ξεκινώ με τους «Βρικόλακες» που είδαμε στο θέατρο Radar, σε απόδοση και σκηνοθεσία της Αναστασίας Παπαστάθη.
Ενδεχομένως θα μπορούσαμε να δούμε στους ήρωες του Ίψεν τα αφομοιωμένα σαιξπηρικά πρότυπα που μας προτείνει ο Τζέιμς Τζόις. Αλλά το πράγμα θα αποκτούσε μεγαλύτερο ενδιαφέρον αν επιχειρούσαμε να πάμε πιο πέρα από τις αρχές της κλασικής ψυχανάλυσης, ανιχνεύοντας, π.χ., τη σχέση μητέρας-γιου στους «Βρικόλακες» όχι ως μια αντανάκλαση της σχέσης Γερτρούδης-Άμλετ, αλλά ως μια παραλλαγή της αμφιθυμικής σχέσης του Ορέστη με την Κλυταιμνήστρα στις αισχυλικές «Χοηφόρους». Η ψυχαναλυτική ερμηνεία έχει κατά κόρον τονίσει την αδυναμία του Άμλετ να «σκοτώσει» συμβολικά την πατρική εικόνα. Αυτό, όμως, που μας δείχνει τα όρια της ψυχανάλυσης είναι η κοινή αδυναμία του Όσβαλντ και του Άμλετ να σκοτώσουν τη μάνα, κάτι το οποίο τους διαφοροποιεί και ταυτόχρονα τους εξισώνει με τον Ορέστη των «Χοηφόρων», που μόνο αυτός τολμά την ύστατη πράξη φρίκης και ελέου.
Σημειώνω μια ενδιαφέρουσα πληροφορία, ότι ο «αιρετικός» Αμερικανός ψυχίατρος Fredric Wertham είχε διατυπώσει ήδη από τη δεκαετία του 1940 μια εναλλακτική πρόταση για την αιτία της ασθένειας του Άμλετ, που δεν έγινε όμως ομόφωνα αποδεκτή από την κοινότητα των ψυχαναλυτών: ότι πηγή της ήταν η απαγόρευση του πατρικού φάσματος, παράλληλα με τον φόνο του θείου του, να μην πειράξει ούτε «μια τρίχα από τα μαλλιά» της μητέρας του.
Ορέστης-Αμλετ-Οσβαλντ
Με όποιον τρόπο και αν δούμε όμως τη μορφή της μάνας σε αυτά τα τρία θεμελιακά έργα της παγκόσμιας δραματουργίας, είτε δηλαδή με τη γλώσσα της ψυχανάλυσης, ως ένα μνημειακό και δεσπόζον μητρικό υπερεγώ που κρύβει τον ήλιο-πατέρα από τον γιο, είτε στη γλώσσα των μυθικών συμβόλων, ως μια σεληνιακή μάνα που υποκλέπτει τον γιο από τον πατέρα-ήλιο, πάντα καταλήγουμε στην ίδια τραγική κραυγή του τέλους του Όσβαλντ-Άμλετ-γιου πριν βυθιστεί για πάντα στο χάος της ασυνειδησίας: «Μητέρα, δώσε μου τον ήλιο».
Ο Ορέστης, ως το alter ego σε καθρέφτη του «διπλού» Όσβαλντ-Άμλετ, απειλείται από δύο ισοδύναμα κακά: Αν πράξει, σκοτώνοντας τη μάνα, κινδυνεύει να τον κατασπαράξουν ζωντανό οι μητρικές Ερινύες. Αν δεν πράξει, κινδυνεύει από τις πατρικές Ερινύες να πάθει μια φοβερή αρρώστια του σώματος και του μυαλού: Θα σαπίσει ζωντανός, σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα, το σώμα του θα σκεπαστεί από πυορροούσες πληγές που θα αναδίδουν φρικτή δυσοσμία και θα απωλέσει τον νου του. Ένα γερασμένο πρόωρα βρέφος, ανήμπορο, πίσω στην αγκάλη μιας μάνας-μοίρας. Κατά έναν περίεργο αλλά όχι ανεξήγητο τρόπο αυτή ακριβώς είναι η μοίρα που «χτυπάει» τον Όσβαλντ-γιο: Θα υποστεί αυτό που τον τρομάζει περισσότερο από όλα, θα ξαναγίνει ένα ανήμπορο μωρό στην αγκαλιά μιας κυριαρχικής μάνας, θα επιστρέψει στη σκοτεινή μητρική αρχή του, «εν σκότοισι νηδύος», με τη συνείδηση και την ανδρική βούλησή του σβησμένες. Τον πατέρα που αναζητούσε δεν πρόκειται να τον συναντήσει, χτυπημένος από μια κακόφημη ασθένεια, κληρονομική εκ πατρός, που και τα συμπτώματά της θυμίζουν τη μολυσματική νόσο που θα έβρισκε τον Ορέστη αν δεν σκότωνε τη μάνα του.
Στη μυθική χώρα του Ιψεν
Η Λαίδη Άλβινγκ ανεβαίνει εδώ στον σταυρό του Πάθους, ενώ ολοκληρώνεται παράλληλα η τριάδα των άλλων «βιβλικών» προσώπων του έργου -ο υποκριτής πάστορας Μάντερς ως Μέγας Φαρισαίος, ο αχρείος πληβείος Έγκστραντ ως Τελώνης και η αθώα Ρεγγίνα ως η δυνάμει Πόρνη της παραβολής-, που όμως αδυνατούν να προαχθούν στη Βασιλεία των Ουρανών σύμφωνα με τα Ευαγγέλια επειδή ο «υιός» που θα τους προήγαγε βρίσκεται σε κατάσταση ανήμπορου βρέφους, έχοντας στερηθεί τη συνάντηση με τον πατέρα του εξαιτίας της αενάως παρεμβαίνουσας ζηλωτικής μάνας. Έτσι έχει η κατάσταση των πραγμάτων στην παγωμένη, μυθική Χώρα-Ίψεν, χωρίς την προοπτική της Ανάστασης ψυχών και σωμάτων.
Θα χρειαστεί, όμως, άλλο ένα σημείωμα την ερχόμενη Κυριακή για το έργο και την παράστασή του ώστε να κλείσουμε τους «Βρικόλακες» και να περάσουμε στα άλλα δύο έργα του μικρού αφιερώματός μας.
