Το βιβλίο του Δημήτρη Τζιόβα «Η Ελλάδα από τη Χούντα στην κρίση. Η κουλτούρα της Μεταπολίτευσης» (εκδόσεις Gutenberg, 2022) συνιστά ένα είδος πολιτισμικής Ιστορίας αυτής της περιόδου. Ο συγγραφέας καταγράφει τις σημαντικές κοινωνικοπολιτισμικές μεταβάσεις της ελληνικής κοινωνίας την περίοδο αυτή, παρακολουθεί δηλαδή τις αλλαγές αλλά και τις αντιφάσεις της σε όλους τους τομείς. Η τάση για πολιτισμική ομογενοποίηση αποδυναμώθηκε από τις φωνές που πάλεψαν για την αναγνώριση των διαφορετικών ταυτοτήτων σχετικά με την εθνική συνείδηση, το φύλο, τη νεολαία, τη γλώσσα κ.ά. Η επιδίωξη του εκσυγχρονισμού στο πνεύμα της Ευρώπης είναι εμφανής σε κάθε πνευματική εκδήλωση της κοινωνίας, χωρίς ωστόσο να εγκαταλείπεται η εξάρτηση από στοιχεία ανατολικά, στη θρησκεία, την εκπαίδευση, στις τέχνες, στους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς γενικότερα.
Η πολυπολιτισμικότητα, όπως και σε άλλες χώρες, κέρδισε βεβαίως έδαφος, υπονόμευσε προκαταλήψεις, κλόνισε στερεότυπα και άνοιξε δρόμους προς την αποδοχή της διαφορετικότητας, αλλά η πορεία αυτή δεν ήταν ανεμπόδιστη ή χωρίς κάποια πολιτισμική αμφιθυμία. Τόσο οι συντηρητικές δυνάμεις όσο και η οικονομική κρίση ενθάρρυναν τα ευρωσκεπτικιστικά αισθήματα, με αποτέλεσμα η ευφορία και η αισιοδοξία που είχαν επικρατήσει μετά τη Μεταπολίτευση (στην πολιτική, την οικονομία, στις τέχνες) να υποχωρήσουν προς μια «μελαγχολική αυτοκριτική ή στωική παραίτηση».
Το βιβλίο, γραμμένο στην αγγλική γλώσσα, εκδόθηκε από τον οίκο Bloomsbury (I.B. Tauris) το 2022 και είναι υποψήφιο για το βραβείο Runciman, που απονέμεται από τον Αγγλοελληνικό Σύνδεσμο σε έργο γραμμένο στην αγγλική γλώσσα που ασχολείται, συνολικά ή εν μέρει, με την Ελλάδα ή τον ελληνισμό. Δομείται σε δέκα κεφάλαια, εισαγωγή και επίλογο, καθώς και πρόλογο του συγγραφέα στην ελληνική έκδοση. Οι τίτλοι των κεφαλαίων είναι ενδεικτικοί του εύρους των θεμάτων που σχολιάζονται: 1. Εκσυγχρονισμός και πολιτισμικοί δυϊσμοί, 2. Ευρωσκεπτικιστές ή φιλοευρωπαίοι; Τα πολιτισμικά διλήμματα του εξευρωπαϊσμού, 3. Συζητώντας για το έθνος και διεκδικώντας το παρελθόν του: Αρχαιότητα και μνημοϊστορία, 4. Ταυτότητα, θρησκεία, μετανάστευση: Από την ομοιογένεια προς την αποδοχή της ετερότητας, 5. Γλωσσικά ζητήματα: Από την τυποποίηση στην ποικιλότητα, 6. Από την ποίηση στην πεζογραφία: Ανακαλύπτοντας τον μοντερνισμό και ανασυνθέτοντας τον κανόνα, 7. Οι προκλήσεις της απορρύθμισης: Από τα μονοφωνικά στα πολυφωνικά ΜΜΕ, 8. Κινηματογραφικές αλληγορίες: Από την ιστορία στην οικογένεια, 9. Νεολαία, φεμινισμός και σεξουαλικότητα: Από τον οίκο στον δήμο, 10. Οι επανανακαλύψεις της Ελλάδας: Από τα αρχαία ερείπια στα ερείπια της κρίσης. Συνοδεύεται επίσης από εκτενέστατη ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
Για τη μετάφραση του βιβλίου συνεργάστηκα με τον Γιάννη Στάμο, μεταδιδακτορικό ερευνητή στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου Πρίνστον -μοιραστήκαμε για την ακρίβεια τα κεφάλαια−, ενώ το όλο μεταφραστικό εγχείρημα έγινε υπό την επίβλεψη και έγκριση του συγγραφέα. Αναπτύχθηκε έτσι μια γόνιμη συνεργασία των τριών μας και γι’ αυτό πιστεύω ότι τελικά έχουμε ένα βιβλίο όχι μόνο απολύτως τεκμηριωμένο από τον συγγραφέα, αλλά και ελεγμένο με σχολαστικότητα για τη γλωσσική ακρίβεια και την υφολογική ενότητα.
* Η Ζωή Μπέλλα-Αρμάου είναι φιλόλογος, υπεύθυνη των σειρών Orbis και Aldina των εκδόσεων Gutenberg
Ο εμβληματικός ρόλος της ταυτότητας*
«Ποιο είναι το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της κουλτούρας της Μεταπολίτευσης; Θα υποστήριζα ότι είναι ο εμβληματικός ρόλος της ταυτότητας σε διάφορες μορφές, που προκύπτει από τη μείζονα μετατόπιση που παρατηρείται αυτήν την περίοδο από την πολιτική στην κουλτούρα, διαδικασία που ενέχει την αποσύνδεση των συλλογικών ταυτοτήτων από τις πολιτικές ταυτίσεις και τη μετάβαση από τον αγώνα για πολιτική εξουσία στη σύγκρουση για πολιτισμική ηγεμονία. Τούτο δεν σημαίνει ότι η κουλτούρα έχει απεκδυθεί την πολιτική, αλλά ορισμένες συζητήσεις και ανταγωνισμοί έχουν μεταφερθεί από τη σφαίρα της κομματικής πολιτικής στον ευρύτερο χώρο της κουλτούρας.
Τώρα το ενδιαφέρον είναι πιο πιθανό να επικεντρωθεί σε ζητήματα όπως η ταυτότητα, η ετερότητα, η σεξουαλικότητα, η κληρονομιά και η μνήμη, με τις κοινωνικοπολιτικές συζητήσεις να μετατρέπονται σε πολιτισμικούς πολέμους. Επιπλέον, η άνοδος της ανθρωπολογικής και βιοπολιτικής αντίληψης της κουλτούρας ως τρόπου ζωής, σε αντίθεση με την ουμανιστική της σύλληψη ως κληρονομιάς και πνευματικότητας, έχει προωθήσει τη σύνδεση της κουλτούρας με την ταυτότητα, και αυτή η σύνδεση με τη σειρά της έχει αναβιβάσει την πολιτική της ταυτότητας σε εξέχουσα θέση, όπως συμβαίνει σε άλλες δυτικές χώρες. Καθώς έχω δείξει στα επιμέρους κεφάλαια, τα ζητήματα ταυτότητας της μεταδικτατορικής περιόδου έχουν επιταθεί λόγω μεταβάσεων από την πολιτισμική ομοιογένεια στην ποικιλομορφία ή αμφίρροπων εντάσεων (μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου, υψηλού και χαμηλού, περιθωριακού και κυρίαρχου, κεντρομόλου και φυγόκεντρου). Η προώθηση και η αμφισβήτηση του εκσυγχρονισμού συνέβαλαν επίσης σε ταυτοτικά διλήμματα, μέσα από την (επαν)ενεργοποίηση πολιτισμικών δυϊσμών ή την αμφισβήτηση της προτεραιότητας της πολιτικής έναντι της κουλτούρας».
* Απόσπασμα από τον Επίλογο «Μεταπολίτευση και ταυτότητες»
