Το προηγούμενο σημείωμα ήταν αφιερωμένο στον Έλληνα λόγιο δάσκαλο και συγγραφέα Ιάκωβο Πιτσιπίο (1802-1869) και στο «επιστημονικής φαντασίας» μυθιστόρημά του «Ο πίθηκος Ξουθ ή τα ήθη του αιώνος». Πρωταγωνιστεί ένας άνθρωπος καταδικασμένος από τη Θεία Πρόνοια για σοβαρά παραπτώματα, που μεταμορφώνεται σε πίθηκο, υποχρεωμένος να υπηρετεί τους διαφόρους «κυρίους» της ξενόδουλης, νεόπλουτης, «ανώτερης τάξης» του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Με χαρακτηριστικότερο τον Καλλίστρατο Ευγενίδη, ταπεινής καταγωγής, που άλλαξε το όνομά του και επινόησε ένα ψευδές ένδοξο παρελθόν για να εισέλθει στον κύκλο των Ανακτόρων.
Ο συγγραφέας μάς μυεί στα νέα «ήθη του αιώνος», την ανομία, τη διαφθορά, τη ρεμούλα, τη συναλλαγή. Δεν πρόκειται δηλαδή τόσο για ένα έργο επιστημονικής φαντασίας, αλλά για μια διαχρονική πολιτική αλληγορία και σάτιρα των κακών που συμβαίνουν στην πολιτική και στην κοινωνία.
Το όνομα «Ξουθ» επιτρέπει μια υπόθεση: ότι ο αρχαιομαθής συγγραφέας μάς παραπέμπει στην Τραγωδία του Ευριπίδη «Ίων», όπου ένας άτεκνος ξένος, ο Ξούθος, γίνεται βασιλιάς των «αυτοχθόνων», κατά τον καταγωγικό τους μύθο, Αθηναίων. Έχουμε, άραγε εδώ, στον «Πίθηκο», μια συγκαλυμμένη αναφορά στον άτεκνο, «ετερόχθονα» Όθωνα;
Αν πάμε λίγο πιο πέρα τον συλλογισμό, μπορούμε να διακρίνουμε ως κεντρική ιδέα του έργου την αντίθεση του συγγραφέα στο συνταγματικό ψήφισμα του 1843 «περί αυτοχθονίας», που απέκλειε τους «ετερόχθονες» από τις δημόσιες θέσεις, δηλαδή όσους δεν γεννήθηκαν μέσα στα όρια της ελληνικής επικράτειας ή εγκαταστάθηκαν σε αυτήν μετά το 1827. Παράλληλη είναι η περίπτωση του Αλέξανδρου Σούτσου, που το θεατρικό έργο του «Το Συνταγματικόν Σχολείον» (άπαιχτο) είναι επίσης μια ανελέητη σάτιρα κατά της διαφθοράς των τότε πολιτικών (πλην ελαχίστων που εξαιρεί ονομαστικά στις υποσημειώσεις, μεταξύ των οποίων ο γνωστός μας Μιλτιάδης Χουρμούζης) και όπου, οργισμένος, καταγγέλλει ανοιχτά τις καταστροφικές συνέπειες του πιο πάνω ψηφίσματος: στο εκρηκτικό φινάλε ξυπνάει ο πεθαμένος Σουλτάνος της Τουρκίας και τρίβει από χαρά τα χέρια του.
Η έμμετρη θεατρική διασκευή της ηθοποιού και συγγραφέως Ευγενίας Μαραγκού δεν είναι μόνο υποδειγματική του τρόπου με τον οποίο μπορούμε να μεταποιήσουμε τον πεζό λόγο σε θεατρικό. Κατορθώνει ακόμη να μας χαρίσει ένα στην ουσία καινούργιο, ολόφρεσκο θεατρικό έργο σάτιρας, άξιο να τοποθετηθεί δίπλα στους μεγάλους προδρόμους του είδους του ελληνικού 19ου αιώνα, όπως ο Μιλτιάδης Χουρμούζης, ο Αλέξανδρος Σούτσος, ο Ρίζος Νερουλός, ο Σοφοκλής Καρύδης, ο Γ.Η. Ησαΐας και πολλοί ακόμη.
Η εμπνευσμένη σκηνοθεσία της Ρουμπίνης Μοσχοχωρίτη στο Θέατρο «Σταθμός», με τη συνεργασία της ωραίας, πρωτότυπης μουσικής του Κώστα Νικολόπουλου, της άρτιας κίνησης - χορογραφίας της Φρόσως Κορρού, των λαμπρών φωτισμών της Μελίνας Μάσχα και της λαμπερής όψης (κοστούμια - σκηνικά) του Δημήτρη Λιντζέρη, δίνει στο κείμενο τη σωστή και στέρεη φόρμα ενός οιονεί χοροδράματος που δεν προδίδει τον αληθινό θεατρικό του εαυτό και συγχωνεύει αρμονικά στοιχεία «κομμέντια» και εγχώριας λαϊκής κωμωδίας ηθών.
Σε επίπεδο ατομικών επιδόσεων, στον πρωταγωνιστικό ρόλο ο Δημήτρης Κουρούμπαλης «τα κάνει όλα» στη σκηνή, και ζογκλέρ και ταχυδακτυλουργός και μάγος και ακροβάτης, μα πάνω από όλα ένας χαρισματικός απολαυστικός μίμος. Η Ευγενία Μαραγκού, μια έξοχη «τυπίστρια βάθους», αποτυπώνει καίρια και χαράζει τους πολλούς της ρόλους, που είναι στην πραγματικότητας ένας, «δανεισμένος» από την παραδοσιακή εικόνα της γυναίκας στη ρομαντική κωμωδία του προπερασμένου αιώνα: αιώνια. Ο Νίκος Μέλλος ηθογραφεί καίρια τον καιροσκόπο Καλλίστρατο Ευγενίδη. Αντιγόνη Μακρή και Πηνελόπη Σεργουνιώτη ζωγραφίζουν δυνατά, με έντονα ζωηρά χρώματα τέμπερας τους δικούς τους ρόλους.
