Στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, στο πλαίσιο του θεσμού του ΥΠΠΟ «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός», παρακολουθήσαμε τo δρώμενο (προτιμώ αυτή τη λέξη αντί του ξενόφερτου performance) «Εάλω Θεσσαλονίκη», σε κείμενο, σκηνοθεσία, εικαστική σύλληψη, φωτισμούς της Ρούλας Πατεράκη. Που ποτέ δεν ξεχνά τη γενέθλια πόλη της και συχνά επανέρχεται νοερά σε αυτήν.
Ας μου επιτραπεί να πω, μέσα σε προσωπική παρένθεση, ότι ως πρωτοετής φοιτητής της Νομικής στη Θεσσαλονίκη έζησα από κοντά τα δραματικά γεγονότα της άνοιξης του 1963, με τη δολοφονία του Λαμπράκη και όλα όσα ακολούθησαν, και η πόλη με «σφράγισε». Κοντά σε αυτά είχα τη χαρά να παρακολουθήσω τη Ρούλα Πατεράκη, νεαρή σπουδάστρια ακόμη, σε μια από τις πρώτες παραστάσεις της, πρωταγωνίστρια στους «Δανειστές» του Στρίντμπεργκ, σε σκηνοθεσία του Κυριαζή Χαρατσάρη, στο θεατράκι της ΧΑΝΘ, αν η μνήμη μου δεν με απατά. Διέκρινα από τότε το μοναδικό της χάρισμα. Κλείνω την παρένθεση.
Ως εισαγωγή μεταφέρω κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα του δελτίου Τύπου, που, σε γενικές γραμμές, υιοθετώ: «Μια παράσταση που αναδεικνύει την τραγική θεατρικότητα της ιστορικής αφήγησης και που αντικρίζει κατάματα τη βία της Ιστορίας. Στον πυρήνα της παράστασης, βρίσκονται δύο βυζαντινές χρονογραφίες υψηλής λογοτεχνικής αξίας, αφηγηματικής παραστατικότητας και εσωτερικής έντασης. Αντλώντας υλικό από ‘Τα χρονικά των αλώσεων της Θεσσαλονίκης’, η παράσταση δραματοποιεί επιλεγμένα μέρη των αυτοβιογραφικών αφηγήσεων του ιερέα Ιωάννη Καμινιάτη και του, επίσης ιερέα, Ιωάννη Αναγνώστη. Αυτόπτες μάρτυρες στις δύο από τις τρεις ιστορικές αλώσεις της μητέρας-πόλης, το 904 μ.Χ. από Σαρακηνούς πειρατές της Κρήτης και το 1430 μ.Χ. από τους Οθωμανούς».
«Οι αφηγήσεις τους για τον παραλογισμό της καταστροφής και την ερήμωση του πολέμου επαναλαμβάνουν, παρά τις διαφορές τους στον χρόνο, την ίδια εικόνα και χαρακτηρίζονται από την αμεσότητα της δράσης και τον ζωντανό στοχασμό τους. Ο Καμινιάτης και ο Αναγνώστης, αν και αναπνέουν, ζουν και κινούνται αντίστοιχα στον Βυζαντινό Μεσαίωνα ή στην πρώιμη Βυζαντινή Αναγέννηση (που απότομα και άδοξα διακόπηκε), φαντάζουν σύγχρονοι. Τα βάσανά τους μας είναι οικεία και η ταυτότητά τους διαχρονική».
«Αναμφισβήτητη είναι η λογοτεχνική αξία των κειμένων, αλλά διαφορετικής υφής η θεατρικότητά τους. Γι' αυτό η δραματουργία (και η εντελής σκηνοθεσία) μετέρχεται ποικίλους τρόπους - δομείται επάνω στις τεχνοτροπίες των ‘αγγελικών ρήσεων’ της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, παίρνοντας τη μορφή δραματικών μονολόγων μεγάλης εξωστρέφειας με έμφαση στο σώμα και στη φωνή». Σωστά.
Από την πλευρά μου, προσθέτω ότι ψυχή του κειμένου και της παράστασης είναι η επινοημένη προσθήκη των ρόλων τριών «σαλών» γυναικών (οι περιπλανώμενοι «σαλοί» στο Βυζάντιο και κατόπιν στη Ρωσία ήσαν πρόσωπα κατεχόμενα από «ιερή τρέλα» και απολύτως σεβαστά, με το προνόμιο να λένε ανενόχλητα καταπρόσωπο στους ισχυρούς την αλήθεια, παίζοντας ρόλο ανάλογο με των μάντεων στην ελληνική τραγωδία).
Οι τρεις ρόλοι, αλληλοσυμπληρούμενοι, παίζονται: από τη Δήμητρα Χατούπη, συναρπαστικά, σε μια κατακτημένη «αλαφροΐσκιωτη» ερμηνεία που δίνει πνοή υπερβατική στο κείμενο. Από τη Νάντια Μουρούζη, σε ύφος πιο ρεαλιστικό, αλλά πάντα ευδόκιμο. Και από την Ευανθία Κουρμούλη, που τον «γειώνει» νόμιμα σε μια σύγχρονη καθημερινότητα. Στον ρόλο του αφηγητή - συντονιστή ο Θανάσης Δόβρης, ιδίως στις στιγμές που αφήνεται και δεν υποδύεται, αλλά «είναι». Συνοδεύει εύρυθμα με τον εκφραστικό χορό της η Μπέττυ Δραμισιώτη.
