Με αφορμή την «Ελένη» του Ευριπίδη, προγραμματισμένη για το τριήμερο 6-7-8 Αυγούστου στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία Βασίλη Παπαβασιλείου, η οποία αναβλήθηκε με τα έκτακτα μέτρα λόγω της φωτιάς στην Εύβοια και την Αττική, δίνω σήμερα το θεωρητικό μέρος τής κριτικής μου, την ανάλυση του έργου, αφήνοντας για αργότερα την κρίση για την παράσταση, όταν με το καλό παιχτεί και μπορέσουμε να τη δούμε.
Ποια είναι, λοιπόν, η τόσο παρεξηγημένη «Ελένη» του Ευριπίδη; Το δράμα αφορμάται από ένα χαμένο λυρικό ποίημα του Στησίχορου (7ος αιώνας π.Χ.) με τον τίτλο «Παλινωδία», από το οποίο διασώζει ο Πλάτων στον «Φαίδρο» ένα ολιγόστιχο απόσπασμα. Σύμφωνα με αυτό, η Ελένη δεν πήγε ποτέ στη Τροία. Ο Ερμής, μετά από διαταγή του Δία, την οδήγησε στην Αίγυπτο, στην αυλή του βασιλιά Πρωτέα. Και ο Πάρης, δίχως να το ξέρει, πήρε μαζί του στην Τροία ένα είδωλο της Ελένης από αιθέρα. Έλληνες και Τρώες πολεμούσαν μάταια δέκα χρόνια γύρω από τον ίσκιο της Ελένης. «Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη» θα γράψει αργότερα, στον αιώνα μας, ο Σεφέρης.
Τα πιο πάνω και το γεγονός ότι η «Ελένη» έχει αίσιο τέλος οδήγησαν κάποιους μελετητές να συμπεράνουν ότι το έργο αυτό του Ευριπίδη απομακρύνεται από τον τραγικό κανόνα και είναι περισσότερο μια ειρωνική τραγωδία ή μια τραγικωμωδία. Τι, όμως, ακριβώς σημαίνει τραγική ειρωνεία, ποιος είναι ο τραγικός κανόνας και ποιος μας βεβαιώνει ότι μια τραγωδία δεν μπορεί να έχει αίσιο τέλος;
Τραγική ειρωνεία για τους αρχαίους σημαίνει ότι οι πρωταγωνιστές του δράματος δεν γνωρίζουν αυτά που γνωρίζουν οι θεατές του. Αίσιο τέλος δεν είναι το ευτυχές τέλος, αλλά η έκβαση και η λύση του έργου σύμφωνα με το πιθανό και το αναγκαίο. Αυτός είναι ο τραγικός κανόνας. Από αυτή την άποψη η «Ελένη» του Ευριπίδη είναι μια τέλεια τραγωδία. Όσο για τον όρο «τραγικωμωδία», μάλλον αποτελεί έναν αδόκιμο νεολογισμό. Το γεγονός ότι περιέχει κωμικές αποκλίσεις δεν την καθιστά αυτομάτως μια αποκλίνουσα τραγωδία. Η «Ελένη» διαθέτει το αινιγματικό χαμόγελο μιας αγέραστης αρχαϊκής κόρης κι αυτό ακριβώς είναι το μυστικό τής αιώνιας γοητείας της.
«Ελένη» είναι η αποκατάσταση της φιλότητας και η καταδίκη του νείκους μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Ο Ευριπίδης δεν αρκείται να αποκαταστήσει τη λαβωμένη φύση μιας γυναίκας, αλλά προάγει την ίδια την τραυματισμένη ουσία τού ανθρώπου σε αξία καθολική. Δεν συνάδει, άρα, η σκέψη του με τη σκέψη των σοφιστών για τον άνθρωπο ως ποσοτικό μέτρο αξίας ερήμην τής ομορφιάς τού κόσμου. Ζητάει ξανά και πάλι πίσω την κλεμμένη του ομορφιά. Δεν πρόκειται, όμως, για μια αισθητική κατηγορία που οι αρχαίοι καιροί αγνοούσαν. Ελένη ίσον καθολική ομορφιά, ίσον αρετή. Και ο έρωτας, η καθολική ομορφιά πέραν των επιμέρους μορφών. Ας μας γίνει βίωμα αυτό σε μια εποχή έκπτωσης του ανθρώπου μέσα στο άσχημο.
Δεν πρόκειται, λοιπόν, για τραγικωμωδία, αλλά για μια αμφίσημη τραγωδία που κάθεται μέσα μας -όπως ο έρωτας- και γελάει πικρά. Τέτοιο πρέπει να είναι το γέλιο της Ελένης, αναστάσιμο.
