Γυναίκες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της αρχιτεκτονικής μέσα από το έργο τους, το οποίο παραμένει για τους περισσότερους άγνωστο, ενώ αναδεικνύεται και μελετάται κυρίως από ειδικούς και ομότεχνους, βρίσκονται στο επίκεντρο της έκθεσης «Κυρία Αρχιτέκτων», που εγκαινιάζεται αύριο Δευτέρα 10 Μαΐου στο Ινστιτούτο Γκαίτε.
Ελληνίδες αρχιτέκτονες που επηρέασαν με τρόπο ουσιαστικό την επιστήμη και την τέχνη τους, εξακολουθώντας και σήμερα να ενδιαφέρουν και να απασχολούν. Ωστόσο η προσωπική, επαγγελματική και ακαδημαϊκή τους ζωή παρέμεινε στη σκιά, εγκλωβισμένη σε αγκυλώσεις και προκαταλήψεις χρόνων. Κάτι που αναδεικνύεται ακόμη και από το γεγονός πως η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, που λειτουργεί για πρώτη φορά το 1917, δέχεται την πρώτη φοιτήτρια ήδη από το 1919! Χρειάστηκε όμως σχεδόν ένας αιώνας για να διδάξει σε αυτήν γυναίκα αρχιτέκτονας. Ήταν η Αναστασία Τζάκου στις αρχές της δεκαετίας του 1980.
«Οι γυναίκες στην αρχιτεκτονική, τόσο βιβλιογραφικά όσο και εκθεσιακά, δεν αντιπροσωπεύονται όπως θα έπρεπε» εξηγεί στην ΑΥΓΗ η επιμελήτρια της έκθεσης Χριστίνα Παπαδημητρίου, αρχιτέκτονας η ίδια, ιστορικός Αρχιτεκτονικής, αρχαιολόγος και διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής.
Η έκθεση αναδεικνύει 18 πορτρέτα γυναικών αρχιτεκτόνων, 12 από τη Γερμανία και 6 από την Ελλάδα, με παρουσίαση έργων τους, προσωπικές ιστορίες, επιτεύγματά τους, την καθημερινότητά τους και τον αγώνα τους για εδραίωση ίσων επαγγελματικών ευκαιριών.
Ξεκινά γύρω στο 1900 με τις πρώτες γυναίκες που σπούδασαν αρχιτεκτονική και προσπάθησαν να εδραιωθούν σε ένα ανδρικό τότε επάγγελμα και ολοκληρώνεται με την ιστορία της αρχιτεκτονικής την περίοδο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου.
Ανακύπτουν ερωτήματα για τη γυναικεία ματιά πάνω στον σχεδιασμό, την αισθητική, την πρακτική πλευρά, τη φαντασία, τη ζωή, την κοινωνία. Πόσο οι γυναίκες αρχιτέκτονες υπήρξαν εγκλωβισμένες σε προκαταλήψεις με αποτέλεσμα να ασχοληθούν με συγκεκριμένα προγράμματα, όπως π.χ. τον σχεδιασμό της διάσημης κουζίνας της Φρανκφούρτης. Ευρισκόμενες ίσως σε μειονεκτικότερες θέσεις σε σχέση με τους άνδρες συναδέλφους τους, ανέπτυξαν περισσότερο την ευρηματικότητά τους, την ευελιξία τους, το πρακτικό τους πνεύμα, πλησιάζοντας πιθανώς την αρχιτεκτονική μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση.
«Ήδη το 1959 ο αριθμός των φοιτητριών στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ είναι μεγαλύτερος από αυτόν των αγοριών κατά την ίδια χρονιά. Κάτι που όμως δεν μεταφράζεται σε ίδιο ποσοστό προβολής ή ορατότητας των γυναικών» υπογραμμίζει η κ. Παπαδημητρίου. Για το ποιοι θα μπορούσαν να είναι οι λόγοι αυτής της μη αντιπροσώπευσης θεωρεί πως ένας από όλους ίσως είναι το ότι έως και τη δεκαετία του 1950 οι περισσότερες γυναίκες αρχιτέκτονες εργάζονταν στον δημόσιο τομέα.
«Συνήθως η γενικευμένη τάση και αυτό που προβάλλουμε στην ιστορία της αρχιτεκτονικής είναι ο αρχιτέκτονας σταρ. Μια γυναίκα αρχιτέκτονας, όπως για παράδειγμα η Έλλη Βασιλικιώτη, είναι εκείνη που έχει δημιουργήσει την περίφημη πολυκατοικία του Ασυρμάτου στο Θησείο, αλλά δεν έχει ασχοληθεί κάποιος μαζί της για να δει τι ακριβώς προσέφερε. Επίσης είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσει κάποιος έργα αρχιτεκτόνων στο Δημόσιο. Ενώ π.χ. όποιος έχει ιδιωτικό γραφείο έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να αφήσει το αρχείο του στο Αρχείο Ελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.
Η Ναταλία Μπούρα, υπεύθυνη Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, αποκαλύπτει πως οι γυναίκες δεν παραδίδουν το αρχείο τους, με αποτέλεσμα αυτό να χάνεται ή να καταστρέφεται. Έχει επίσης σημασία το ότι οι περισσότεροι θεωρητικοί της αρχιτεκτονικής αλλά και οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι ήταν άντρες. Ήδη υπάρχει ένα ενδιαφέρον να δημιουργηθεί ένα αρχείο για τις γυναίκες αρχιτέκτονες, κάτι που όμως είναι ακόμα στην αρχή» αποκαλύπτει.
Οι έξι Ελληνίδες της έκθεσης
«Υπάρχουν πάρα πολλές Ελληνίδες αρχιτέκτονες που το έργο τους θα έπρεπε να προβληθεί. Ξεκινώντας από την πρώτη, την Ελένη Κανελλοπούλου, που έχει μια πάρα πολύ σημαντική διαδρομή, έως και τις σημερινές, σύγχρονες επαγγελματίες. Ιδίως στη μεταπολεμική γενιά, όπου έχουμε αρχίσει να έχουμε πολλές γυναίκες στην αρχιτεκτονική» σημειώνει η Χ. Παπαδημητρίου, διευκρινίζοντας ωστόσο πως για κάτι τέτοιο δεν επαρκούσε ούτε ο χρόνος ούτε και ο χώρος του Ινστιτούτου. Οι έξι επιλέχθηκαν από τη σημαντικότητα των έργων τους, με καθαρά αρχιτεκτονικά κριτήρια , αλλά και για το γεγονός ότι υπήρχε αρχειακό υλικό.
«Και οι έξι είναι ισχυρές προσωπικότητες και ως γυναίκες και ως αρχιτέκτονες. Και στο έργο τους υπάρχει πάντα η πολεοδομική διάσταση» προσθέτει αρχίζοντας να παρουσιάζει μια - μια τις Ελληνίδες της έκθεσης.
«Η Σουζάνα Αντωνακάκη παίρνει πάντα υπόψη τη σχέση ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό και τη μετάβαση από τον έναν χώρο στον άλλον. Από τις πρώτες αρχιτέκτονες με δική της πορεία, αν και δούλευε συχνά από κοινού με τον σύζυγό της, το έργο της έχει επηρεάσει διεθνώς. Προσπάθησε να συμφιλιώσει το παγκόσμιο με το τοπικό, παίρνοντας το μοντέρνο κίνημα και εμπλουτίζοντάς το με χαρακτηριστικά της τοπικής αρχιτεκτονικής. Το έργο της αναδεικνύει την αξία του ενοίκου και του κατοίκου. Το κτήριο που σχεδιάζει πάντα εξατομικεύεται, κάνοντας με αυτόν τον τρόπο και μια θεωρητική κριτική στην εργολαβία που κυριαρχούσε μέσα από τα απρόσωπα διαμερίσματα».
«Η Αλεξάνδρα Μωρέτη έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο, καθώς από κοινού με τον σύζυγό της σχεδίαζαν τα ελληνικά περίπτερα σε διεθνείς εμπορικές εκθέσεις. Πρωτοποριακό υπήρξε το ότι ο καθένας υπέγραφε τα έργα που είχε κάνει. Ανέδειξαν το πώς συνδέεται η αρχιτεκτονική και το ντιζάιν με την οικονομία. Και τι ρόλο μπορούν να παίξουν οι αρχιτέκτονες σε αυτό. Με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη και οικογένεια καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων, η αδελφή της παντρεύτηκε τον Γ. Ζογγολόπουλο, η Α. Μωρέτη ήταν μια πολύ δυναμική γυναίκα, δημιουργική έως τα 98 της χρόνια, ενώ στα 91 έμαθε να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει στον υπολογιστή. Το 1938 βρέθηκε στο Βερολίνο και ανέλαβε προσωπικά τον σχεδιασμό και την κατασκευή του πρώτου της περιπτέρου. Το 1969 παραιτείται εξαιτίας της Χούντας, καθώς πάντα υπήρξε πολιτικά δραστήρια».
Η Μαρίκα Ζαγορισίου, με το κύριο μέρος της καριέρας της να βρίσκεται στο Δημόσιο αλλά και στο Γραφείο Δοξιάδη. Από τις κύριες συνεργάτες του, υπεύθυνη για το πρόγραμμα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, ταξίδεψε στο Ιράκ το 1957 για το οικιστικό πρόγραμμα της χώρας που είχε αναλάβει ο Δοξιάδης και εκείνη μελέτησε τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, τα υλικά και την αρχιτεκτονική του τόπου. Είχε πάρει μέρος στο πρόγραμμα των ξενοδοχείων Ξενία με τον ΕΟΤ. Κινείται ανάμεσα στην έρευνα και τον σχεδιασμό».
«Η Έλλη Νικολαΐδου Βασιλικιώτη ασχολήθηκε με εργατικές κατοικίες και το πλέον γνωστό της έργο είναι η πολυκατοικία Ασυρμάτου στα Πετράλωνα. Εδώ φαίνεται καθαρά η πολεοδομική διάσταση του έργου, από το πώς στέκεται και χωροθετείται, πώς υπολογίζει τον περιβάλλοντα χώρο και τη δυναμική του. Αναδεικνύεται η ευαισθησία της για τον κάτοικο αλλά και τον περιβάλλοντα χώρο».
«Η Αναστασία Τζάκου, πρώτη καθηγήτρια στο ΕΜΠ, ήταν εκείνη που με το έργο της έφτιαξε όλη την εικόνα της Εθνικής Τράπεζας ως εργαζόμενη στην τεχνική της υπηρεσία».
«Για την καθηγήτρια στο ΑΠΘ Ρένα Σακελλαρίδου και αρχιτέκτονα με δικό της γραφείο θα έλεγα πως όλα της τα έργα έχουν μια πολεοδομική διάσταση. Τα δημόσια κτήρια που σχεδιάζει μοιάζουν σμιλεμένα τόσο από το κτηριολογικό πρόγραμμα όσο και από τον περιβάλλοντα χώρο. Για μένα αντιπροσωπεύει το σημείο όπου οι γυναίκες αρχιτέκτονες αισθάνονται ότι όλα είναι δυνατά» καταλήγει η Χ. Παπαδημητρίου.
Η έκθεση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Φρανκφούρτη και αποτελεί μέρος μιας πρόσφατης, ευρύτερης διεθνούς πρωτοβουλίας για την αναθεώρηση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας, προκειμένου να αποτυπωθεί δικαιότερα η συμβολή των γυναικών και να εμπλουτιστεί η αντίληψή μας για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική.
Η έκθεση στο Φουαγιέ και το Aίθριο του πρώτου ορόφου του Ινστιτούτου Γκαίτε, επί της οδού Ομήρου 14-16, με διάρκεια έως και τις 10 Ιουνίου, θα είναι ανοιχτή κατόπιν ραντεβού, από Δευτέρα έως και Πέμπτη, 9 π.μ. έως 4 μ.μ. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνήσουν μέσω email στο [email protected], αναγράφοντας το ονοματεπώνυμό τους και την επιθυμητή ημέρα και ώρα επίσκεψης. Από 12 έως και 14 Μαΐου η έκθεση θα παραμείνει κλειστή.
Σακελλαρίδου: Δεν έβλεπα ποτέ τη γυναικεία μου φύση ως εμπόδιο
Καθηγήτρια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. η Ρένα Σακελλαρίδου ομολογεί στην ΑΥΓΗ πως στο έργο της ψάχνει «τη δύναμη, τα ισχυρά συναισθήματα, τις αντιθέσεις, αυτό που τα τελευταία χρόνια λέω το αιθέριο. Μερικές φορές το έχω αποκαλέσει φινέτσα. Ψάχνω τέτοια πράγματα που δεν ξέρω αν είναι γυναικεία ή ανδρικά ή είναι ιδιοσυγκρασίας. Θέλω το έργο μου να αναγνωρίζεται γιατί είναι καλό. Δεν θέλω να προσδιορίζομαι και δεν θέλω το γυναίκα να είναι το πρώτο χαρακτηριστικό. Θέλω το αρχιτέκτονας».
«Ξεκίνησα με κτήρια σύνθετα, μεγάλης κλίμακας. Δεν είναι αυτονόητο για τη γυναίκα αρχιτέκτονα. Καθώς είναι έργα δύσκολα και απαιτητικά. Δεν έβλεπα ποτέ τη γυναικεία φύση μου ως εμπόδιο στο να κατακτήσω αυτό που ονειρευόμουν» υπογραμμίζει.
Αναφερόμενη στον δημόσιο χώρο, που κατά τη διάρκεια της πανδημίας και του εγκλεισμού απαγορεύτηκε και επανεκτιμήθηκε, η Ρ. Σακελλαρίδου τονίζει πως «ο δημόσιος χώρος είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία. Ο λόγος που βρισκόμαστε στις πόλεις είναι γι’ αυτόν τον δημόσιο χώρο. Εκεί βλέπουμε τον άλλον. Αντιλαμβανόμαστε την παρουσία του. Αλλιώς θα ζούσαμε απομονωμένοι στα κτήριά μας».
Στην ερώτηση από πού εμπνέεται απαντά πως για την ίδια το πιο σημαντικό είναι ο χώρος.
«Και το πώς εντάσσεται το κτήριο σε αυτόν. Κάτι πολύ κρίσιμο. Τη δυνατότητα να συνομιλεί με το περιβάλλον και τον αστικό χώρο. Να δημιουργεί χώρο. Να νιώθεις ότι ανήκει εκεί που είναι. Και στο εσωτερικό είναι πάρα πολύ σημαντικό αυτό που ονομάζω χωρική αίσθηση. Θέλω την έκπληξη, την ένταση, το να νιώθεις το ύψος. Το φως και οι σκιές είναι επίσης πολύ σημαντικά εργαλεία.
Τα τελευταία χρόνια δουλεύω με ρευστό χώρο, που τα όριά του είναι γεωμετρικά και με πολύ κόπο και σκέψη αποσαφηνισμένα, αλλά, όταν είσαι μέσα σε αυτόν, νομίζεις ότι ρέει, δεν βλέπεις τα όριά του. Υπάρχει μια συνέχεια, μια κίνηση, ένας αέρας. Αυτά είναι τα σημαντικά για μένα».
