[...] Το ουσιαστικό σημείο είναι ότι κανένα από αυτά τα σοσιαλδημοκρατικά πειράματα δεν έφερε μια ουσιαστική υπέρβαση του καπιταλισμού ούτε και μια ουσιαστική υπέρβαση εκείνης της καθοριστικής πλευράς του σύγχρονου καπιταλισμού που συνίσταται στην κυριαρχία των μεγάλων οικονομικών και χρηματοοικονομικών συγκεντρώσεων. Είναι μάλιστα αλήθεια ότι και σε κάποιες χώρες όπου τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είναι στην εξουσία εδώ και δεκαετίες υπάρχουν όλα τα τυπικά σημάδια της θεμελιακής κρίσης των «νεοκαπιταλιστικών» κοινωνιών, των κοινωνικών δομών που δημιουργήθηκαν από τον λεγόμενο «ώριμο» καπιταλισμό. Αυτό σημαίνει ότι εκείνα τα πειράματα έχουν παραμείνει από την εδώ πλευρά, στο εσωτερικό του καπιταλιστικού συστήματος. [...]
Επομένως, οι δρόμοι δεν μπορεί να είναι αυτοί της σοσιαλδημοκρατίας. Όμως δεν είναι δυνατόν να είναι ούτε αυτοί που ακολουθήθηκαν από τα κομμουνιστικά κόμματα σε άλλες χώρες της Ευρώπης ή της Ασίας. Σε αυτές τις χώρες, η άνοδος της εργατικής τάξης και των εργαζομένων τάξεων στην πολιτική διοίκηση της κοινωνίας και του κράτους, η αρχή της εμπειρίας της οικοδόμησης σοσιαλιστικών κοινωνιών, συνέβησαν εκκινώντας από οικονομικές και κοινωνικές καταστάσεις ιδιαίτερης καθυστέρησης και από πολιτικές συνθήκες που χαρακτηρίζονταν, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, από ελλιπείς φιλελεύθερες και δημοκρατικές παραδόσεις. Αφού όμως παρατηρήσουμε αυτό, όλοι οι κομμουνιστές -και πιστεύω όχι μόνο οι κομμουνιστές αλλά και το πιο προοδευτικό κομμάτι των εργαζομένων, των αντιφασιστών, των δημοκρατικών- δεν μπορούν να ξεχάσουν τι συνέβη στη σοβιετική Ρωσία, με την Οκτωβριανή Επανάσταση, όταν έσπασε για πρώτη φορά η αλυσίδα της καπιταλιστικής και ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας σε όλο τον κόσμο, δεν μπορούν να ξεχάσουν και δεν ξεχνάνε ότι παραμένει ένας ακρογωνιαίος λίθος της Ιστορίας της ανθρωπότητας ο καθοριστικός ρόλος και η συνεισφορά -ίσως η υψηλότερη- θυσιών και αίματος της Σοβιετικής Ένωσης και των άλλων σοσιαλιστικών χωρών. [...]
Παρ' όλα αυτά, έχουμε επίγνωση των ορίων, των επικριτέων και αρνητικών πλευρών που υπάρχουν και σε αυτές τις εμπειρίες, ιδιαίτερα όσον αφορά τα πολιτικά τους καθεστώτα, εφόσον περιορίζουν μια σειρά ελευθερίες. Βλέπουμε ότι αυτό έρχεται σε αντίθεση με την οπτική που έχουμε για τον σοσιαλισμό ως πληρότητα όλων των ελευθεριών του ανθρώπου. Σε κάθε περίπτωση, θεωρούμε αυτές τις εμπειρίες μη εφαρμόσιμες, μη χρησιμοποιήσιμες στις χώρες της καπιταλιστικής Δύσης, δηλαδή σε χώρες οικονομικά και βιομηχανικά ανεπτυγμένες και με ριζωμένες δημοκρατικές παραδόσεις, σε χώρες -και αυτή είναι η περίπτωση που είναι ιδιαίτερα εμφανής στην Ιταλία- στις οποίες ήταν ακριβώς η εργατική τάξη αυτή που έγινε φορέας και κήρυκας της δημοκρατίας, της υπεράσπισής της και της ανάπτυξής της, της διεύρυνσης όλων των ελευθεριών, όλων των δημοκρατικών δικαιωμάτων.
Από το βιβλίο «Ενρίκο Μπερλινγκουέρ: Μια άλλη ιδέα για τον κόσμο», εκδόσεις Νήσος.
