Δύο καινούργιες σκηνοθετικές καρέκλες. Στη μέση ένα τραπεζάκι. Απλωμένα σε μήκος όσος ο τοίχος του διαμερίσματος. Το υπόλοιπο μπαλκόνι είναι άδειο. Μια στενή λωρίδα που διακόπτουν μόνο το κουτί του aircondition και μια πήλινη γλάστρα γεμάτη μόνο με χώμα. Μέσα, το σπίτι είναι ανακαινισμένο. Τα δωμάτια διαμορφωμένα όπως ακριβώς έδειχνε η σελίδα στον κατάλογο της αλυσίδας επίπλων.
Το διαμέρισμα βρίσκεται σε ελκυστική τοποθεσία για πρόταση διαμονής στο ιστορικό κέντρο. Στην εμβληματική οδό Καλλιδρομίου των Εξαρχείων. Έναν δρόμο που λειτουργεί σήμερα σαν γέφυρα μεταξύ των εποχών με νεοκλασικά και των επόμενων δεκαετιώνμε πολυκατοικίες κι έχει στη μία του πλευρά θέα τον Λυκαβηττό. Παλιότερα το σπίτι είχε ενοικιαστές και η γλάστρα ένα λουλούδι που ελάμβανε καθημερινή φροντίδα. Τα τελευταία χρόνια δίνεται ως Airbnb.
Ένα από τα σημεία που «βλέπει» το σπίτι είναι ο Λόφος του Στρέφη. Κι εκεί η εικόνα είναι διαφορετική σε σχέση με παλιότερα. Από τις πάλαι ποτέ δόξες τη δεκαετίας του ’80, με νωπή ακόμη τη φιλική στον χώρο ανάπλαση Μπέη, πλέον κυριαρχούν εικόνες εγκατάλειψης με ξεραμένα δέντρα, σπασμένα παγκάκια και πρανή που καταρρέουν. Κάθε τόσο οι μικρές πλαγιές του πρώην λατομείου γεμίζουν από σκουπίδια, όπως και τα πλακόστρωτα μονοπάτια που τείνουν να γίνουν σε κάποια σημεία τους ένα τσιμεντένιο χωράφι από τις λακκούβες που αφήνουν πίσω τους οι πέτρες που ξεκολλάνε.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Δήμος Αθηναίων, αφού επέτρεψε πρώτα να μετατραπεί ο λόφος σε χωματερή στα χνάρια των τελευταίων προκατόχων του, ανακοίνωσε πως ήρθε σε συμφωνία με την εταιρεία κτηματομεσιτικών συμφερόντων Prodea Investments για εκπόνηση σχεδίου ανάπλασης κατόπιν προσφοράς της τελευταίας να καλύψει το κόστος. Χωρίς να προηγηθεί διαβούλευση, πέρασε ένα σχέδιο από τη δημοτική αρχή που προτείνει τσιμεντοποίηση μονοπατιών, κάγκελα στις κορυφογραμμές, αποκλεισμό πρόσβασης σε διάφορα σημεία με το πρόσχημα της ασφάλειας των επισκεπτών, κοπή δέντρων, αραίωση της βλάστησης, τρία αυθαίρετα μπαλκόνια από λαμαρίνα κι αντίστοιχου χαρακτήρα παρεμβάσεις.
Αλλάζοντας προσανατολισμό και αφήνοντας την κατηφόρα απ’ τους πρόποδες του Στρέφη να μας οδηγήσει, όπως παλιά τα ρέματα, θα συναντήσουμε την πλατεία Εξαρχείων. Πριν λίγες ημέρες, πάνω στα ανισόπεδα πλακάκια της επιχείρησαν τοπογράφοι μηχανικοί μετρήσεις πεδίου. Η πλατεία είναι ένα ακόμη σημείο της περιοχής στο οποίο δρομολογείται ανάπλαση για χάρη του νέου σταθμού μετρό. Ο κόσμος αντέδρασε, οι τοπογράφοι αποχώρησαν. Φαντάζει αδιανόητο ένα ακόμη κουτσούρεμα στο πράσινο. Άλλωστε και η ιστορία έχει υπάρξει τραυματική. Όπως διαβάζουμε στο «Εξαρχείων Αλφαβητάριο» (Εκδόσεις των Συναδέλφων) του Γιάννη Φούντα, η πρώτη ευρεία ανάπλαση της πλατείας πραγματοποιήθηκε το 1959 και «χάριν της εκσυγχρονιστικής αισθητικής κατάπιε νεοκλασικά, εργαστήρια, μάντρες και ταβέρνες».
Ποιο είναι όμως το νήμα που συνδέει τις τρεις παραπάνω εικόνες: τις τρεις επιχειρούμενες αλλαγές στα σπίτια των Εξαρχείων, τον λόφο και την πλατεία τους; Στην πραγματικότητα, μια μεγαλύτερη αλλαγή, που τις περιλαμβάνει και θέλει να πετύχει την πλήρη αλλαγή ταυτότητας της περιοχής.
Όπως μας λένε άνθρωποι που μένουν για χρόνια εκεί και περπατούν την περιοχή νιώθοντας ότι είναι το μεγάλο τους σπίτι, όπου κάθε δρόμος είναι ένα άλλο δωμάτιο, ο απώτερος στόχος είναι ο εξευγενισμός. Γνωστότερος περισσότερο με την αγγλική του εκδοχή ως gentrification και πιο λαϊκά ως κυριλοποίηση, όπου... ευγενές θεωρείται το σχέδιο εκτοπισμού των φτωχότερων κατοίκων, η τουριστικοποίηση της γειτονιάς και η μετατροπή της σε ζώνη κατανάλωσης και αντικείμενο εκμετάλλευσης και κερδοφορίας. Τα Εξάρχεια των φοιτητών και καλλιτεχνών θα γίνουν τα Εξάρχεια των τουριστών, τελεία. Με διαμερίσματα στα ψηλά πατώματα των Εξαρχείων, αυλή τον Στρέφη και μετάβαση στα αξιοθέατα μέσω της κατακερματισμένης πλατείας.
Η κατασκευή του μετρό στην πλατεία των Εξαρχείων θεωρείται σημείο τομής για την αλλαγή του χαρακτήρα της περιοχής. Είναι η τελευταία παρέμβαση που ήρθε στο προσκήνιο, με πιο πρόσφατη εξέλιξη την υπογραφή της σύμβασης για την έναρξη του έργου, το οποίο αναμένεται να διαρκέσει -επισήμως- οκτώ χρόνια.
Σε απόσταση αναπνοής από την πλατεία που κινδυνεύει να μετατραπεί σ’ ένα απροσπέλαστο εργοτάξιο βρίσκεται το γραφείο του αρχιτέκτονα και καθηγητή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τάση Παπαϊωάννου. Βρίσκεται επί των οδών Θεμιστοκλέους και Δερβενίων από τη δεκαετία του ’80. Επί 40 τουλάχιστον χρόνια διασχίζει την πλατεία. Κάποια από τα δέντρα της φυτεύτηκαν τις πρώτες του ημέρες στη δουλειά. Κάποια από τα 70 που είναι σήμερα κατάφεραν και άντεξαν, με τις ρίζες τους να φτάνουν πλέον στα έγκατα της γης που θέλει να ροκανίσει ο μετροπόντικας.
«Είναι ψέμα ότι πρόκειται να ξαναφυτευθούν. Δεν μπορεί να υπάρξει αντίστοιχο πράσινο με το χώμα που θα απομείνει. Με 1,5 - 2 μέτρα βάθος δεν μπορούν να φυτευθούν μεγάλα δέντρα». Πέραν του βάθους, το χώμα θα μειωθεί κι επιφανειακά. «Κι αυτό γιατί στο κέντρο της πλατείας θα υπάρχουν δύο είσοδοι - έξοδοι με κυλιόμενες σκάλες η μία δίπλα στην άλλη, το ασανσέρ για τα άτομα με κινησιακή δυσκολία και τρία τεράστια φρέατα εξαερισμού. Περιμετρικά των εγκαταστάσεων θα υπάρχει δάπεδο, αλλά θα είναι πλακόστρωτο ή από τσιμέντο, δεν θα είναι χώμα», λέει στην ΑΥΓΗ ο Τ. Παπαϊωάννου.
Το οξύμωρο είναι ότι τον Σεπτέμβριο του 2019, σε μια προσπάθεια της δημοτικής αρχής να πείσει ότι ενδιαφέρεται το ίδιο για κάθε γειτονιά της πόλης, φυτεύτηκαν μαζικά, το ένα πάνω στο άλλο, ποώδη κυρίως φυτά. Λίγα χρόνια αργότερα, θα πρέπει να ξεριζωθούν. Και μαζί τους πολλές ακόμη συνήθειες που συγκροτούν τη σημερινή ταυτότητας της γειτονιάς.
Από πλατεία, χώρος διέλευσης και franchise
Η πλατεία είναι διαχρονικά χώρος κινητοποιήσεων, συγκεντρώσεων και αλληλεγγύης. Εκεί γίνονται οι υπαίθριες συνελεύσεις των κατοίκων. Εκεί γίνονται οι εκδηλώσεις τους κι αυτό είναι που θέλει να χτυπήσει η κυβέρνηση. Νάσος Ηλιόπουλος: Ιδεολογική εμμονή να διαλυθεί η πλατεία Εξαρχείων
«Ξέρω πως ποτέ δεν σημαδεύουνε στα πόδια. Στο μυαλό είναι ο στόχος, τον νου σου, ε;» έγραφε η καταραμένη ποιήτρια των Εξαρχείων Κατερίνα Γώγου. Κι αυτό ακριβώς φαίνεται να επιχειρείται και τώρα, μερικές δεκαετίες μετά τη στιγμή που άφησε για τελευταία φορά την πένα της κάτω. «Η εμμονή της κυβέρνησης να γίνει ο σταθμός στην πλατεία Εξαρχείων δεν έχει να κάνει με συγκοινωνιακούς λόγους. Πέρα από χώρος αναπνοής, η πλατεία είναι διαχρονικά χώρος κινητοποιήσεων, συγκεντρώσεων και αλληλεγγύης. Εκεί γίνονται οι υπαίθριες συνελεύσεις των κατοίκων. Εκεί γίνονται οι εκδηλώσεις τους κι αυτό είναι που θέλει να χτυπήσει», λέει ο Τάσης Παπαϊωάννου.
Οι απώτερες πολιτικές στοχεύσεις εκφράζονται χωρίς ενδοιασμούς και σε επίπεδο δημόσιου λόγου, με διακηρυγμένο κυβερνητικό στόχο «να μην μείνει οποιαδήποτε περιοχή στο ημίφως της γκετοποίησης και στο σκοτάδι κάποιων ιδεολογικών εμμονών».
Σε αυτή τη λογική, το σχέδιο για την πλατεία παρουσιάζεται ως αναβάθμιση, στην πραγματικότητα όμως την αποστειρώνει. «Ο χώρος θα πάψει να είναι καθιστικός, θα μετατραπεί σε χώρο διέλευσης», λέει ο Τ. Παπαϊωάννου, θυμίζοντας ότι γύρω από τους σταθμούς μετρό η εικόνα που βλέπουμε συνήθως είναι franchise καταστήματα και τράπεζες.
Η παρουσία του μετρό συνδέεται επίσης με την αύξηση των ενοικίων, των αντικειμενικών αξιών στα ακίνητα και τον πολλαπλασιασμό των Airbnb. Το αποτέλεσμα είναι ήδη ορατό. Το 2018 τα Εξάρχεια κατατάσσονταν στη δεύτερη θέση με τα περισσότερα Airbnb στην πόλη φτάνοντας τα 499. Σήμερα, μετά την κάμψη επί πανδημίας, δίνονται για βραχυχρόνια μίσθωση τουλάχιστον 300 διαμερίσματα, ενώ τα ενοίκια για μόνιμη διαμονή έχουν επιστρέψει στις προηγούμενες πολύ υψηλές τιμές προ Covid. Μόλις τέσσερα ήταν τα διαθέσιμα σπίτια με τιμή ενοικίου έως 250 ευρώ τα οποία εντοπίσαμε στις αγγελίες και κανένα από αυτά δεν ξεπερνούσε τα 30 τ.μ.
«Ζούμε σε μια πολυκατοικία μόνοι μας»
Χαρακτηριστική είναι ακόμη η ιστορία του Μ., που ζει τα τελευταία οκτώ χρόνια με τη σύντροφό του σε πολυκατοικία κοντά στην πλατεία. Με εξαίρεση το πρώτο διάστημα, όπου έμενε στο κτήριο μια οικογένεια, όλα τα υπόλοιπα χρόνια ανεβοκατεβαίνουν τις σκάλες μόνοι τους. Χωρίς να συναντήσουν κανέναν. «Η πλειοψηφία των διαμερισμάτων αγοράστηκε από ένα κινέζικο fund και στη συνέχεια ένας μέρος τους μεταπωλήθηκε σε Κινέζους ιδιοκτήτες». Πριν αγοράσει το διαμέρισμα που μένει, είχε προσπαθήσει να αγοράσει και αλλού. «Για σπίτι 90 τ.μ που πωλούσαν στην Καλλιδρομίου ζητούσαν 185.000 ευρώ, πάνω από 2.000 ευρώ δηλαδή το τ.μ.».
Ενάντια στην απονεύρωση της περιοχής, οι Εξαρχειώτες κάνουν ό,τι γνωρίζουν καλύτερα. Συλλογικοποιούνται και αντιστέκονται. Μετά τις μεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στην επέλαση του real estate, ακολούθησε, τον περασμένο χειμώνα, η δημιουργία της Ανοιχτής Συνέλευσης για την υπεράσπιση του λόφου και πιο πρόσφατα εκείνη της Ανοιχτής Συνέλευσης ενάντια στο μετρό στην πλατεία, που πραγματοποιεί ενημερωτικές και καλλιτεχνικές δράσεις στον χώρο. «Γίνεται μια προσπάθεια γενικής αποξένωσης του κέντρου από τους κατοίκους του. Προσπαθούν να είναι για τουρισμό και business», λέει ο Ν. που μένει 50 μέτρα μακριά από την πλατεία και συμμετέχει στη συνέλευση για το μετρό. «Αν πραγματοποιηθεί το έργο, δεν θα είναι πια πλατεία αλλά πέρασμα», προσθέτει, λέγοντας ότι το βλέμμα του περαστικού δεν θα πέφτει πλέον σε μικρομάγαζα και βιβλιοπωλεία, αλλά σε εταιρείες κινητής τηλεφωνίας και αλυσίδες καφέ. Υπογραμμίζει ακόμη ότι από τις ανατιμήσεις των ενοικίων θα δυσκολευτούν ν’ αντεπεξέλθουν οι μικρότερες επιχειρήσεις, ενώ θα τραυματιστεί το οικοσύστημα συλλογικοτήτων και οργανισμών που φωλιάζει στην περιοχή.
Σκεφτείτε επίσης, λέει ο Τάσης Παπαϊωάννου «την τεράστια όχληση για όλο το διάστημα των έργων. Τη σκόνη, τη φασαρία. Σύμφωνα με τα σχέδια, οι εκσκαφές θα γίνουν με τη μέθοδο ανοικτού ορύγματος, οπότε τα μηχανήματα θα σκάβουν από πάνω».
«Ζούμε τον εξής παραλογισμό. Μιλάμε για μια περιοχή στην οποία έχεις πέντε λεπτά μακριά ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία της Ευρώπης, το Αρχαιολογικό, κι αντί ο σχεδιασμός του μετρό να συνομιλεί με την ανάγκη να υπάρχει εκεί διασύνδεση, γινόμαστε θεατές της ιδεολογικής εμμονής να διαλυθεί η πλατεία Εξαρχείων», σημειώνει μιλώντας στην ΑΥΓΗ ο επικεφαλής της Ανοιχτής Πόλης Νάσος Ηλιόπουλος, καταγγέλλοντας τη δημοτική αρχή ότι δεν παίρνει θέση για το ζήτημα κι αφήνει μια από τις λιγοστές πλατείες του κέντρου και μια ολόκληρη περιοχή να γίνουν βορά των ιδιωτικών συμφερόντων.
Την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση επιχειρεί να παρουσιάσει ότι συνεχίζει την υλοποίηση του έργου για τα Εξάρχεια από εκεί που την άφησε ο ΣΥΡΙΖΑ. «Μόνο που η πραγματικότητα είναι κάπως διαφορετική», μας υπενθυμίζει ο καθηγητής στο ΕΜΠ Νίκος Μπελαβίλας και πρόεδρος, εκείνη την περίοδο, στον φορέα «Αθήνα Ανάπλαση Α.Ε.». Όπως τονίζει, η πρόταση που είχε προκριθεί αφορούσε τη χωροθέτηση του σταθμού στη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας με Τοσίτσα ως Σταθμός «Εξάρχεια - Μουσείο» με στόχο τη αναβάθμιση του πεζοδρόμου της Τοσίτσα, των γύρω εμπορικών δρόμων και την κάλυψη του «κενού» στη διασύνδεση μεταξύ Αρχαιολογικού Μουσείου και Μουσείου της Ακρόπολης.
Υπάρχουν, βέβαια, φωνές στα Εξάρχεια που δεν θέλουν καθόλου το μετρό. Το βασικό επιχείρημα είναι ότι κοντά στα Εξάρχεια υπάρχουν ήδη τρεις σταθμοί με μέσα σταθερής τροχιάς (Πανεπιστήμιο, Ομόνοια, Βικτώρια) και πρόκειται να προστεθούν δύο ακόμη, ο ένας σε Λεωφόρο Αλεξάνδρας και Μουστοξύδη κι ο άλλος ακόμη πιο κοντά, στον δρόμο της Ακαδημίας. «Δεν γίνεται να υποστηρίζουμε ένα διαφορετικό μοντέλο βιώσιμης αστικής κίνησης, με λιγότερο αυτοκίνητο, και να είμαστε ενάντια στα μέσα σταθερής τροχιάς», πιστεύει, από τη μεριά του, ο Νάσος Ηλιόπουλος.
Είτε έτσι είτε αλλιώς, για την επιχειρούμενη μετάλλαξη των Εξαρχείων η απορία όλων είναι κοινή. «Αν εκείνος που έρχεται να ζήσει και να δει κάτι διαφορετικό, καταλήγει να βλέπει μια γειτονιά που έχει πάψει να υφίσταται γιατί εκδιώχθηκαν οι άνθρωποι που συγκροτούσαν το διαφορετικό, τότε ποιο το νόημα;».
