Ο όρος «βιο-εξερεύνηση» (bio-prospecting) είναι σχετικά καινούργιος. Σημαίνει εν ολίγοις την αναζήτηση στο περιβάλλον φυτικών και ζωικών ειδών, από την κενυατική σαβάνα έως τον πυθμένα του Αρκτικού Ωκεανού, απ’ τα οποία μπορούν να εξαχθούν ουσίες προς φαρμακευτική και βιοχημική χρήση και οποιοδήποτε άλλο υλικό, εμπορικά πολύτιμο.
Οπως είναι γνωστό, τα περισσότερα φάρμακα που έχουν αναπτυχθεί μέχρι σήμερα προέρχονται από τη φύση. Εξακολουθεί ωστόσο να υπάρχει ένα ευρύ φάσμα εντελώς άγνωστων πηγών χημικών ενώσεων, ανεκμετάλλευτες μέχρι σήμερα οι περισσότερες, πολύτιμων για την ανάπτυξη άλλων νέων φαρμάκων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε θεραπείες για πολλές ασθένειες και λοιμώξεις. Στη συνεχιζόμενη αναζήτηση νέων, πιο αποτελεσματικών φαρμάκων, οι ερευνητές καταλήγουν σε μερικά από τα λιγότερο εξερευνημένα φυσικά περιβάλλοντα προκειμένου να ανακαλύψουν μικροοργανισμούς με τη δυνατότητα να τους παρέχουν μοναδικά βιοενεργά φυσικά συστατικά. Ένα τέτοιο περιβάλλον είναι και ο Αρκτικός Ωκεανός. Το μεγαλύτερο μέρος της τρέχουσας επιστημονικής έρευνας για τη θαλάσσια βιο-εξερεύνηση επικεντρώνεται στις τροπικές περιοχές, αλλά οι ερευνητές στο εργαστήριο αναλύσεων Marbio του Αρκτικού Πανεπιστημίου της Νορβηγίας, στη βόρεια πόλη Τρόμσο, αναζητούν οργανισμούς προσαρμοσμένους στο ψύχος για την ανακάλυψη πολύτιμων θαλάσσιων βιο-συστατικών. Αυτοί οι οργανισμοί περιλαμβάνουν ασπόνδυλα και μικροοργανισμούς όπως μικροφύκη, βακτήρια και μύκητες. Τα φυσικά παράγωγα που προκύπτουν από την επεξεργασία τους είναι χρήσιμα σε πολλές εφαρμογές ανακάλυψης φαρμάκων, όπως τα αντιβακτηριακά, τα αντικαρκινικά, τα ανοσοδιεγερτικά, τα αντιφλεγμονώδη, τα αντιοξειδωτικά και τα σκευάσματα για τη θεραπεία του διαβήτη.
Εργασία της ερευνητικής ομάδας του Marbio βασισμένη στην καλλιέργεια ενός πρόσφατα απομονωμένου στελέχους του βακτηρίου της ψευδομονάδας επικεντρώθηκε στη δυνητική εξουδετερωτική δράση του έναντι των παθογόνων του σταφυλόκοκκου, του εντερόκοκκου, του στρεπτόκοκκου, του κολοβακτηριδίου Ε-Coli και της ψευδομονάδας αεριογόνου. Η κυτταροτοξική δράση του συγκεκριμένου στελέχους αξιολογήθηκε επίσης και έναντι τριών καρκινικών κυτταρικών σειρών, του ανθρώπινου μελανώματος, του ανθρώπινου καρκινώματος του μαστού και του ανθρώπινου καρκινώματος του παχέος εντέρου, καθώς και της μη κακοήθους κυτταρικής σειράς ινοβλαστών του πνεύμονα.
Στα βάθη των ωκεανών
Το εργαστήριο Marbio απομονώνει «ανεξερεύνητα» βακτηριακά στελέχη από θαλάσσια ιζήματα, μερικά από τα οποία μπορούν να παράγουν νέους δευτερογενείς μεταβολίτες, που στη συνέχεια μπορούν να «μεταφραστούν» σε φάρμακα. Ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός εταιρειών βιοτεχνολογίας επιδίδονται τελευταία στη συστηματική βιο-εξερεύνηση αναζητώντας πολύτιμους επιστημονικά και εμπορικά βιολογικούς πόρους σε κάθε σημείο του πλανήτη, όπως έκαναν τον 19ο αιώνα οι χρυσοθήρες της Καλιφόρνιας. Δελεάζονται από πιθανά υπερκέρδη και ενθαρρύνονται από την ευνοϊκή πολιτική των αναπτυγμένων οικονομιών της Δύσης για τις ευρεσιτεχνίες.
Στην εν εξελίξει «γονιδιακή επανάσταση» της εποχής μας, εταιρείες αλλά και κυβερνήσεις έχουν κατοχυρώσει χιλιάδες πατέντες πάνω στο γενετικό υλικό των φυτών, των ζώων, ακόμη και των ανθρώπων, προσδοκώντας ότι θα τους οδηγήσουν σε επαναστατικές προόδους στη βιομηχανία, στη γεωργία, στην ιατρική και κατά συνέπεια σε τεράστια κέρδη. Εννοείται πως η επιστημονική έρευνα που σχετίζεται με την αναζήτηση γενετικών πόρων στα βάθη των ωκεανών, είτε είναι καθαρά ακαδημαϊκή είτε εμπορικά προσανατολισμένη, περιορίζεται σε πολύ λίγους. Δηλαδή σε όσους κατέχουν την απαραίτητη τεχνολογική ικανότητα και τους οικονομικούς πόρους για να έχουν πρόσβαση στα πιο απομακρυσμένα μέρη υπερνικώντας τις προκλήσεις των ακραίων περιβαλλοντικών συνθηκών. Κι αυτό με τη σειρά του εγείρει ηθικά ζητήματα όσον αφορά το ποιος και υπό ποιους όρους θα επωφεληθεί από τις πιθανές εφαρμογές των βιο-γενετικών πόρων του θαλάσσιου βυθού, αφού το νομικό καθεστώς πρόσβασης και εκμετάλλευσής τους παραμένει ακόμη ασαφές.
Ομως δεν είναι μόνο η νεοφυής βιο-εξερεύνηση που μπορεί να διαταράξει τα απομακρυσμένα οικοσυστήματα των ωκεανών και τις ανθρώπινες κοινότητες που συνδέονται ζωτικά με τη θαλάσσια ζωή. Άλλες πιο «παραδοσιακές» και αρχαιότερες δραστηριότητες εκμετάλλευσης των πόρων της ανοιχτής θάλασσας μπορεί να είναι πολύ περισσότερο απειλητικές και, το κυριότερο, καταστροφικές. Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάστηκαν στις Αρχές της Ε.Ε. πέρυσι και αναλύθηκαν από ομάδες εμπειρογνωμόνων, οι ευρωπαϊκοί αλιευτικοί στόλοι έχουν φτάσει πλέον μέχρι τον Ινδικό Ωκεανό (!) ψαρεύοντας τόνο σε βιομηχανική κλίμακα, συντελώντας στη μείωση του πληθυσμού του στην περιοχή.
Βιομηχανική αλιεία
Τα αλιευτικά σκάφη της Ε.Ε. με γρι-γρι φέρεται να πλέουν στις θάλασσες των παράκτιων κρατών του Ινδικού Ωκεανού όπου πιθανόν επιδίδονται σε μη αδειοδοτημένη αλιεία στην προστατευόμενη περιοχή του αρχιπελάγους Τσάγκος και στην αποκλειστική οικονομική ζώνη της Μοζαμβίκης. Σύμφωνα με τον Guardian, πραγματοποιήθηκαν δύο έρευνες για την εντατική αλιεία στον Ινδικό, μία από την ομάδα OceanMind και μία από τη ΜΚΟ Blue Marine Foundation μαζί με την Kroll, τη φίρμα εταιρικών ερευνών. Από τα δημόσια διαθέσιμα στοιχεία της Ε.Ε. για τις δραστηριότητες του αλιευτικού στόλου από το 2016 έως το 2020, η πρώτη έκθεση βρήκε στοιχεία που έδειχναν ότι ευρωπαϊκά σκάφη αλίευαν στην περιοχή, όπου τα κύρια αλιεύματα περιλαμβάνουν τον μεγαλόφθαλμο και κιτρινόπτερο τόνο, ενώ η άλλη έρευνα των Blue Marine Foundation και της Kroll διαπίστωσε ότι τα αλιευτικά αυτά δεν διέθεταν άδεια.
Η συγκεκριμένη έκθεση εξέτασε δεδομένα από το λογισμικό παρακολούθησης πλοίων, το σύστημα αυτόματης αναγνώρισης (AIS), και διαπίστωσε ότι ορισμένα σκάφη στην περιοχή το είχαν απενεργοποιήσει, κάτι που θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη παράνομης αλιείας. Οι πληθυσμοί τόνου υφίστανται αυξανόμενη πίεση από τη βιομηχανικής κλίμακας αλίευση, την οποία τροφοδοτεί με κέρδη μία διαρκώς αναπτυσσόμενη ακόρεστη αγορά. Οι επιστήμονες έχουν προειδοποιήσει επανειλημμένα ότι η επέκταση της αλιείας του τόνου θα μπορούσε να οδηγήσει σε εξαφάνιση του είδους.
Τα τελευταία ευρήματα των ΜΚΟ, που παρουσιάστηκαν σε κυβερνητικούς εκπροσώπους σε συνεδρίαση της Επιτροπής Τόνου του Ινδικού Ωκεανού στις Σεϋχέλλες τον Μάιο του 2022, υπογράμμισαν το πρόβλημα της παράνομης, λαθραίας ή άναρχης αλιείας σε όλο τον κόσμο, καθώς και των σκαφών της Ε.Ε. που αλιεύουν από αποθέματα των αναπτυσσόμενων χωρών τα οποία εξαντλούνται. Ορισμένα αλιευτικά της Ε.Ε. στον δυτικό Ινδικό Ωκεανό «σίγησαν» το στίγμα τους κατά μέσο όρο για τα τρία τέταρτα της περιόδου από την 1η Ιανουαρίου 2017 έως τις 30 Απριλίου 2019, σύμφωνα με τα ευρήματα του Blue Marine Foundation. Ο Guardian μίλησε με ένα άτομο που γνωρίζει το καθεστώς αδειοδότησης, το οποίο επιβεβαίωσε ότι τα σκάφη της Ε.Ε. δεν διαθέτουν άδειες αλιείας για τα ύδατα της Σομαλίας από το 2013. Το Blue Marine Foundation επισήμανε ότι οι ινδικές Αρχές επιβεβαίωσαν επίσης ότι δεν είχαν εκδώσει άδειες αλιείας για σκάφη της Ε.Ε.
Νέο καθεστώς
Επειτα από διαπραγματεύσεις 20 ετών, το περασμένο σαββατοκύριακο υπογράφτηκε στην έδρα του ΟΗΕ μια ιστορική παγκόσμια συμφωνία από τα 193 μέλη του για την προστασία των ωκεανών
Οι περιοχές της ανοιχτής θάλασσας είναι πιο ευάλωτες συγκριτικά με τις παράκτιες καθότι είναι ουσιαστικά απροστάτευτες νομικά. Επί του παρόντος, όλες οι χώρες μπορούν να πλεύσουν, να αλιεύσουν (ή να υπεραλιεύσουν) και να κάνουν επιστημονικές έρευνες στην ανοιχτή θάλασσα, πρακτικά κατά βούληση. Μόνο το 1,2% των ωκεανών προστατεύεται νομικά και η αυξανόμενη εμβέλεια των αλιευτικών και ναυτιλιακών σκαφών, οι εξορύξεις στα βαθέα ύδατα και οι νέες δραστηριότητες όπως η βιο-εξερεύνηση για γενετικούς πόρους σημαίνει ότι η ανοιχτή θάλασσα απειλείται σήμερα όσο ποτέ άλλοτε. Οι ωκεανοί αντιπροσωπεύουν εξελικτικά όχι μόνο την απαρχή της ζωής στον πλανήτη, αλλά και την αναντικατάστατη «βάση συντήρησής» της. Αντιστοιχούν στο 95% της βιόσφαιρας παρέχοντας το μισό από το οξυγόνο που αναπνέουμε και απορροφώντας το διοξείδιο του άνθρακα, όντας η μεγαλύτερη δεξαμενή άνθρακα της Γης. Σχεδόν τα δύο τρίτα των ωκεανών κείνται εκτός εθνικών συνόρων. Οι κατακερματισμένοι και χαλαρά επιβαλλόμενοι κανόνες για τη θάλασσα σημαίνουν ότι σε ένα τεράστιο τμήμα του πλανήτη, ουσιαστικά αχανές, εκατοντάδες μίλια από την ξηρά, δεν υφίσταται καμία νομική δικαιοδοσία.
Ωστόσο, αυτή η κατάσταση αλλάζει σήμερα ριζικά. Το περασμένο σαββατοκύριακο υπογράφτηκε στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη μια ιστορική παγκόσμια συμφωνία από τα 193 μέλη του για την προστασία των ωκεανών. Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν ούτε λίγο ούτε πολύ πάνω από είκοσι χρόνια. Για τους επιστήμονες ήταν η ευκαιρία που παρουσιάζεται μόνο μια φορά προκειμένου να θεσπιστεί επιτέλους η προστασία της ανοιχτής θάλασσας. Η Διακυβερνητική Διάσκεψη για τη Θαλάσσια Βιοποικιλότητα Περιοχών Πέρα από την Εθνική Δικαιοδοσία (BBNJ) κατόρθωσε μετά από μέρες εξαντλητικών 24ωρων διαπραγματεύσεων έναν μάλλον απίθανο στόχο, λαμβάνοντας υπόψη το τοξικό κλίμα στις διεθνείς σχέσεις: να ενώσει. Μια μέρα μετά την επίσημη λήξη των συνομιλιών, η πρόεδρος της διάσκεψης Ρένα Λι από τη Σιγκαπούρη πήγε στην αίθουσα 2 της έδρας του ΟΗΕ και ανακοίνωσε το απίστευτο νέο, ότι η συμφωνία είχε επιτέλους επιτευχθεί. Όλοι ξέσπασαν σε επευφημίες και χειροκροτήματα. Αλίμονο, είχαν προηγηθεί ολονύχτιες διαβουλεύσεις και ατελείωτοι γύροι συνομιλιών επί είκοσι χρόνια.
Η ιστορική συνθήκη είναι ζωτικής σημασίας για την επιβολή της δέσμευσης 30x30 που ανέλαβαν οι χώρες στη Διάσκεψη του ΟΗΕ για τη Βιοποικιλότητα τον Δεκέμβριο, να προστατεύσουν το ένα τρίτο της θάλασσας και της ξηράς μέχρι το 2030. Χωρίς Συνθήκη για τους ωκεανούς, αυτός ο στόχος σίγουρα θα ήταν ανέφικτος, αφού δεν υπήρχε μέχρι τώρα νομικός μηχανισμός για τη δημιουργία προστατευόμενων περιοχών στην ανοιχτή θάλασσα. Καλύπτοντας σχεδόν τα δύο τρίτα των ωκεανών που κείνται εκτός εθνικών συνόρων, η Συνθήκη θα παρέχει το νομικό πλαίσιο για τη δημιουργία τεράστιων θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών. Προβλέπεται παράλληλα η σύσταση διαρκούς επιτροπής που θα συνεδριάζει περιοδικά και θα καθιστά τα κράτη-μέλη υπεύθυνα λογοδοσίας για θέματα όπως η διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών και η προστασία της βιοποικιλότητας.
Στους ακτιβιστές επικρατεί αισιοδοξία για τη συμφωνία-ορόσημο. Και μόνο η υιοθέτησή της από το σύνολο των χωρών του ΟΗΕ αποτελεί ελπιδοφόρο μήνυμα. Δείχνει επίσης τον δρόμο για το πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν κρίσιμα ζητήματα πολυμερούς συνεργασίας όταν επικρατούν η συναίνεση και το πνεύμα συνεργασίας. Η πολιτική σύμβουλος της Greenpeace Βερόνικα Φρανκ δήλωσε ενθουσιασμένη από το αποτέλεσμα, παρά το ότι το πλήρες κείμενο της συμφωνίας δεν ήταν ακόμη γνωστό. «Ο κόσμος σήμερα είναι τόσο διχασμένος και είναι τόσο σημαντικό να βλέπεις να υποστηρίζεται η πολυμέρεια» σημείωσε. «Οι προστατευόμενες περιοχές στην ανοιχτή θάλασσα μπορούν να διαδραματίσουν κρίσιμο ρόλο σε σχέση με τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής» είπε από την πλευρά της η Λιζ Κάραν, διευθύντρια του τμήματος διαχείρισης ωκεανών της αμερικανικής ΜΚΟ Pew Charitable Trust. «Οι κυβερνήσεις και η Κοινωνία των Πολιτών πρέπει τώρα να διασφαλίσουν ότι η συμφωνία θα εγκριθεί και θα τεθεί γρήγορα σε ισχύ και θα εφαρμοστεί αποτελεσματικά για τη διαφύλαξη της βιοποικιλότητας στην ανοιχτή θάλασσα» συμπλήρωσε.
Συναίνεση
Ο άτυπος «Συνασπισμός Υψηλών Φιλοδοξιών» που περιελάμβανε την Ε.Ε., το Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και την Κίνα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη της συμφωνίας, δείχνοντας προθυμία για συμβιβασμό στις τελευταίες ημέρες των συνομιλιών. Επίσης οι χώρες του αναπτυσσόμενου Νότου πρωτοστάτησαν στο να διασφαλιστεί ότι η Συνθήκη θα εφαρμοστεί στην πράξη με δίκαιο τρόπο.
Ο Ευρωπαίος επίτροπος για το Περιβάλλον, τους Ωκεανούς και την Αλιεία Βιργκίνιους Σινκεβίτσιους χαιρέτισε τη συμφωνία χαρακτηρίζοντάς την ιστορική στιγμή. Σε μια κίνηση που θεωρείται ως προσπάθεια οικοδόμησης εμπιστοσύνης μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεσμεύτηκε να προσφέρει 40 εκατομμύρια ευρώ για την προώθηση της επικύρωσης της Συνθήκης και την έγκαιρη εφαρμογή της.
Και μόνο ότι υπήρξε συμφωνία μεταξύ 193 εθνών θεωρείται τεράστιο επίτευγμα, αλλά οι ακτιβιστές επιμένουν ότι υπάρχουν ακόμη σημαντικά περιθώρια βελτίωσης της συνθήκης.
Ενα από τα βασικά εμπόδια που δίχασε τις αναπτυσσόμενες και τις ανεπτυγμένες χώρες αφορούσε, αν μη τι άλλο, τη βιο-εξερεύνηση και τον τρόπο δίκαιης κατανομής των θαλάσσιων γενετικών πόρων και του επιμερισμού των κερδών της δυνητικής αξιοποίησής τους. Άλλα εμπόδια είχαν να κάνουν με τη διαδικασία δημιουργίας θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών και το μοντέλο για τις Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων των προγραμματισμένων δραστηριοτήτων στην ανοιχτή θάλασσα.
