Την ώρα που η προσοχή είναι στραμμένη στον πόλεμο στην Ουκρανία, στα όπλα που τρέχει να στείλει η Δύση στο Κίεβο, στην επικίνδυνη ρητορική γύρω από τα πυρηνικά και στην κόντρα ΝΑΤΟ-Ρωσίας, στην προσπάθεια απεξάρτησης της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο προς όφελος του εισαγόμενου υγροποιημένου αμερικανικού, στον εκρηκτικό πληθωρισμό που υπονομεύει τις ανεπτυγμένες οικονομίες του ώριμου καπιταλισμού κλονίζοντας την καταναλωτική μακαριότητά τους, κάπου αλλού στον κόσμο, εκεί που η καθημερινή επιβίωση είναι το ζητούμενο, η κατάσταση είναι δραματική.
Αλλεπάλληλες κρίσεις στο σύστημα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας έχουν σφίξει τη θηλιά του χρέους στις φτωχές και αναπτυσσόμενες χώρες, και οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές, και μάλιστα πολύ σύντομα. Δεν είναι η πρώτη φορά που το θέμα έρχεται στο προσκήνιο. Τώρα, όμως, δεν παίρνει αναβολή. Μετά την κρίση της πανδημίας ακολούθησαν ο πόλεμος και τα δραματικά επακόλουθά του στην οικονομία: ενεργειακή κρίση, πληθωρισμός, εξωπραγματικές αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων, των καυσίμων, των λιπασμάτων, των πρώτων υλών της αγροδιατροφικής βιομηχανίας.
Το καλοκαίρι ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Ντέιβιντ Μαλπάς είχε παρουσιάσει με μελανά χρώματα τις προοπτικές της παγκόσμιας οικονομίας, προειδοποιώντας ότι ο κόσμος αντιμετωπίζει «την πιο απότομη επιβράδυνση της αύξησης του ΑΕΠ τα τελευταία 80 χρόνια», γεγονός που πυροδοτεί τη «σαρωτική επιδείνωση των παγκόσμιων ανισοτήτων». Πάλι, ο κερδισμένος τα παίρνει όλα... Οι προηγμένες οικονομίες απορροφούν τις περιορισμένες προμήθειες παγκόσμιου κεφαλαίου και ενέργειας προς δικό τους όφελος εις βάρος των αναπτυσσόμενων, εξοβελίζοντας τους φτωχούς λαούς στην εξαθλίωση και στην απόγνωση. «Μακάρι να είχα να σας παρουσιάσω μια πιο φωτεινή εικόνα για το πού πηγαίνει ο κόσμος» είχε πει χαρακτηριστικά ο Μαλπάς σε εκδήλωση του Ινστιτούτου Brookings.
Ποιος πληρώνει;
Είναι κοινό μυστικό ποιος πληρώνει το μάρμαρο στα δάνεια που συνάπτουν με ξένους πιστωτές, ανάμεσά τους το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, χώρες που πασχίζουν να ξεφύγουν από τη φτώχεια στην Αφρική, στην Ασία, στη Λατινική Αμερική. Οι αδύναμοι και απομονωμένοι βαρύνονται δυσανάλογα από τους όρους αποπληρωμής, όχι η άρχουσα τάξη και το οικονομικό κατεστημένο. Καθώς η παγκόσμια επισιτιστική ανασφάλεια επιδεινώνεται, το πρόβλημα οξύνεται. Το μη βιώσιμο χρέος των φτωχών χωρών είναι στενά συνδεδεμένο με την επισιτιστική κρίση του τελευταίου χρόνου. Ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος των διαθέσιμων ταμειακών πόρων των κυβερνήσεων πηγαίνει για την προμήθεια τροφίμων, με αποτέλεσμα να μένει πίσω η εξόφληση του χρέους.
Αλλά γιατί δεν αντιδρούν οι φτωχοί; Γιατί υπομένουν τους όρους που τους πνίγουν; Γιατί οι κυβερνήσεις τους δεν εναντιώνονται, γιατί δεν προσφεύγουν σε διαιτησία και διεθνείς οργανισμούς για να διεκδικήσουν ελάφρυνση; Γιατί τόσο μεγάλο μέρος του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι σήμερα εξαρτημένο από τον ξένο δανεισμό, βάζοντας αναγκαστικά σε δεύτερη μοίρα τις επιλογές του στην οικονομική και κοινωνική πολιτική; Η κύρια εξήγηση είναι ότι δεν έχει άλλες επιλογές, δεν μπορεί να βρει εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης. Η προσφυγή στο ΔΝΤ και στην Παγκόσμια Τράπεζα, και πολύ συχνά σε ιδιώτες πιστωτές, σημαίνει ότι μια κυβέρνηση έχει εξαντλήσει τα περιθώρια αναζήτησης εναλλακτικών πηγών χρήματος. Πολλές φορές, άλλωστε, συνάπτονται νέα δάνεια με αποκλειστικό σκοπό να εξοφληθούν παλιά που είναι αδύνατο να εξυπηρετηθούν, αφού η αύξηση του εγχώριου ΑΕΠ είναι ασθενική και δεν μπορεί να καλύψει, εκτός των άλλων, και τις δανειακές υποχρεώσεις. Σύμφωνα με τους αναλυτές, το πρόβλημα του εξωτερικού δανεισμού του αναπτυσσόμενου κόσμου επιδεινώθηκε δραματικά μετά τη δεκαετία του ’80 και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, όταν μεγάλο μέρος των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών έχασε τη γεωπολιτική σημασία του στην αρένα της ιδεολογικοπολιτικής σύγκρουσης Ανατολής-Δύσης. Αν κατά τον Ψυχρό Πόλεμο κάποιες από τις αναπτυσσόμενες χώρες διέθεταν γεωπολιτικά προνόμια, ήταν γενικά εύκολο να στραφούν στις τράπεζες των χωρών των οποίων ήταν δορυφόροι προς αναζήτηση κεφαλαίων. Αν δεν τα έβρισκαν εκεί, απευθύνονταν στο ΔΝΤ. Όμως μετά το τέλος της ψυχροπολεμικής εποχής, το Ταμείο έγινε σχεδόν ο αποκλειστικός πιστωτής του αναπτυσσόμενου κόσμου. Σήμερα δεν είναι λίγες οι φτωχές χώρες που καταφεύγουν στο ΔΝΤ ή στην Παγκόσμια Τράπεζα μόνο και μόνο για να επιβιώσουν…
«Εσωτερική διαρρύθμιση»
Σύμφωνα με τη Νορίνα Χερτζ, στέλεχος του Κέντρου Διεθνών Επιχειρήσεων και Διοίκησης του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, οι χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος χώρες διαθέτουν το λιγότερο από το 40% των ψήφων και λιγότερες από τις μισές θέσεις στα Διοικητικά Συμβούλια των δύο διεθνών χρηματοπιστωτικών οργανισμών, παρότι αντιπροσωπεύουν το 84% του παγκόσμιου πληθυσμού. Την ίδια ώρα, η λέσχη του G7, των πλουσιότερων οικονομιών της Δύσης, ελέγχει το 40% των ψήφων και οι ΗΠΑ με πληθυσμό που αντιστοιχεί μόλις στο 4,25% του παγκόσμιου είναι η μοναδική χώρα που έχει δικαίωμα βέτο στη λήψη αποφάσεων! Με άλλα λόγια, η «εσωτερική διαρρύθμιση» έχει διαμορφωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε ο έλεγχος να βρίσκεται πάντα στα χέρια των πλουσιότερων.
Η τελευταία έκθεση, του Οκτωβρίου, από το Αναπτυξιακό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNDP) σήμανε συναγερμό. Πενήντα τέσσερις αναπτυσσόμενες οικονομίες, που αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το μισό του φτωχότερου πληθυσμού του πλανήτη, χρειάζονται επείγουσα ελάφρυνση του χρέους τους διότι οι διαδοχικές παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις της πανδημίας και του πολέμου τις έχουν οδηγήσει σε καταστροφικό αδιέξοδο. «Οι κίνδυνοι της αδράνειας είναι τρομακτικοί. Αν αυτές οι χώρες δεν τύχουν αποτελεσματικής αναδιάρθρωσης του χρέους τους, η φτώχεια θα αυξηθεί και οι απαραίτητες επενδύσεις για την προσαρμογή και τον μετριασμό της κλιματικής κρίσης δεν θα πραγματοποιηθούν ποτέ, ιδιαίτερα επειδή οι χώρες που επηρεάζονται είναι από τις πιο ευάλωτες στον κόσμο» προειδοποιούσε η έκθεση.
Εν κατακλείδι, ο αναπτυσσόμενος κόσμος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια καταστροφική κρίση χρέους, καθώς ο πληθωρισμός, η επιβράδυνση της ανάπτυξης, η αύξηση των επιτοκίων και η ενίσχυση του δολαρίου συνενώνονται σε μια τέλεια καταιγίδα που έχει το δυναμικό να πυροδοτήσει μια ακολουθία χαοτικών κρατικών χρεοκοπιών. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, οι φτωχές χώρες οφείλουν ως και 200 δισ. δολάρια σε πλούσια κράτη, πολυμερείς αναπτυξιακές τράπεζες και ιδιώτες πιστωτές. Σήμερα τα αυξανόμενα επιτόκια στις ΗΠΑ καθιστούν ακόμη πιο δύσκολο για τους ξένους δανειολήπτες με δάνεια σε αμερικανικό δολάριο να αποπληρώσουν τα χρέη τους την ώρα που οι οικονομίες τους παραπαίουν.
Το 2022 οι πληρωμές εξυπηρέτησης χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών προβλέπεται να αυξηθούν κατά 35%, σε περισσότερα από 62 δισ. δολάρια, σε μια από τις υψηλότερες ετήσιες αυξήσεις των τελευταίων δύο δεκαετιών. Η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει ότι περίπου δώδεκα χώρες αντιμετωπίζουν το φάσμα της χρεοκοπίας το επόμενο έτος και το ΔΝΤ υπολογίζει ότι το 60% των αναπτυσσόμενων χωρών χαμηλού εισοδήματος βρίσκεται σε πιστωτική ασφυξία ή σε υψηλό κίνδυνο να οδηγηθεί σ’ αυτή το προσεχές διάστημα. Παράλληλα, τα δημόσια οικονομικά των αναπτυσσόμενων χωρών συνεχίζουν να επιδεινώνονται. Το Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, η δεξαμενή σκέψης που ασχολείται με την αμερικανική εξωτερική πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις, προειδοποίησε στις αρχές του μήνα ότι δώδεκα χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου έχουν τώρα την υψηλότερη βαθμολογία αθέτησης δανειακών υποχρεώσεων από μόλις τρεις πριν 18 μήνες.
Κενό γράμμα
Στο ίδιο μήκος κύματος, ο οίκος αξιολόγησης Fitch προειδοποιούσε σε έκθεσή του τον Νοέμβριο ότι «είναι πιθανές περισσότερες χρεοκοπίες» στις αναπτυσσόμενες οικονομίες το 2023, στιγματίζοντας το λεγόμενο «κοινό πλαίσιο» που θέσπισε το G20 το 2020 για να διευκολύνει την αναδιάρθρωση του χρέους τους, υπογραμμίζοντας πως «δεν αποδεικνύεται αποτελεσματικό στη γρήγορη επίλυση κρίσεων».
Από τότε που θεσπίστηκε το «πλαίσιο» μόνο η Ζάμπια, το Τσαντ και η Αιθιοπία ζήτησαν ελάφρυνση του χρέους τους. Και η διαδικασία κάθε άλλο παρά εύκολη ήταν. Επιτροπές πιστωτών, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας, έπρεπε να διαπραγματευτούν μεταξύ τους και να συμφωνήσουν στον τρόπο αναδιάρθρωσης των δανείων που όφειλαν οι τρεις χώρες. Μετά από δύο χρόνια η Ζάμπια βρίσκεται επιτέλους στα πρόθυρα της αναδιάρθρωσης των χρεών της προς τις κρατικές τράπεζες της Κίνας και το Τσαντ κατέληξε σε συμφωνία τον περασμένο μήνα με τους ιδιώτες πιστωτές του. Αλλά αυτό είναι σταγόνα στον ωκεανό. Η αμερικανική Fed προχωρά γρήγορα σε αλλεπάλληλες αυξήσεις επιτοκίων, ενισχύοντας την ισχύ του δολαρίου και καθιστώντας πιο δαπανηρό για τις αναπτυσσόμενες χώρες να εισάγουν είδη πρώτης ανάγκης για τους πληθυσμούς τους, που ήδη υποφέρουν από τις αυξήσεις των τιμών.
Η αθέτηση εξυπηρέτησης μιας τεράστιας δέσμης δανείων θα αυξήσει το κόστος δανεισμού για τις ευάλωτες χώρες και θα μπορούσε να πυροδοτήσει οικονομικές κρίσεις σε εθνικό επίπεδο, όταν σχεδόν 100 εκατ. άνθρωποι έχουν ήδη εξωθηθεί στη φτώχεια φέτος από τις συνδυασμένες επιπτώσεις της πανδημίας, του πληθωρισμού και του πολέμου στην Ουκρανία. Ο κίνδυνος αντιπροσωπεύει άλλον έναν αντίθετο άνεμο για την παγκόσμια οικονομία, που οδεύει προς την ύφεση. Οι ηγέτες των προηγμένων οικονομιών προσπαθούν τις τελευταίες εβδομάδες με παζάρια μεταξύ τους να αποτρέψουν τις κρίσεις χρέους σε βαριά χρεωμένες χώρες, όπως η Σρι Λάνκα και η Γκάνα, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουν συναινέσει σε κοινό σχέδιο. Οι πόροι υπάρχουν, όχι όμως και η βούληση για να βάλουν τέλος στη δίνη του χρέους που έχει γίνει πολύ πιο επικίνδυνη σήμερα, εν μέρει ως συνέπεια των δικών τους εσωτερικών πολιτικών που εκτόξευσαν τα επιτόκια και έσπρωξαν τους ξένους επενδυτές σε φυγή. Το αίτημα γίνεται επιτακτικότερο από τη στιγμή που οι αναπτυσσόμενες οικονομίες βρίσκουν κλειστές τις πόρτες της χρηματοδότησης για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Ενδεικτικά, από τις 54 πιο υπερχρεωμένες χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου οι 28 συγκαταλέγονται στη λίστα των 50 πιο ευάλωτων χωρών της κλιματικής κρίσης!
Παζάρια και ευχολόγιο
Μέχρι στιγμής, η ομάδα G20 -οι πλούσιοι της Δύσης συν τις αναδυόμενες οικονομίες- διυλίζει τον κώνωπα μπροστά στο πιεστικό αίτημα ρύθμισης των χρεών των φτωχότερων. Τον περασμένο μήνα στην Ινδονησία, στη σύνοδο κορυφής της, το ευχολόγιο είχε πάλι τον πρώτο λόγο και οι πράξεις παραπέμφθηκαν στις ελληνικές καλένδες. Αν μη τι άλλο, στην κοινή διακήρυξή τους οι ηγέτες εξέφρασαν την ανησυχία τους για την «επιδεινούμενη κατάσταση του χρέους» σε ορισμένες ευάλωτες χώρες μεσαίου εισοδήματος. «Επιβεβαιώνουμε τη σημασία των κοινών προσπαθειών όλων των παραγόντων, συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτών πιστωτών για να συνεχίσουμε να εργαζόμαστε για την ενίσχυση της διαφάνειας στη διαχείριση του χρέους» αναφερόταν τυπικά στο ανακοινωθέν.
Τα μέλη του G20 ακόμη προσπαθούν να καταλήξουν σε συμφωνία για ν’ ανοίξει ο δρόμος σε νέες ρυθμίσεις ελάφρυνσης, παρότι ο Μαλπάς διαμηνύει πως «έχουμε τεράστια ποσά μη βιώσιμου χρέους στις αναπτυσσόμενες χώρες και καμία μεθοδολογία για τη μείωσή του». Τελευταία έχει ξεσπάσει διαμάχη μεταξύ Δυτικών και Κινέζων, με τους πρώτους να κατηγορούν τους δεύτερους για απροθυμία να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Το Πεκίνο, από την πλευρά του, δείχνει τους ιδιώτες πιστωτές και τις αναπτυξιακές τράπεζες ως τους πρώτους που πρέπει να δεχτούν κούρεμα χρέους για να συμμετάσχει και το ίδιο στη ρύθμιση. Η ρητορική, ειδικά από τις ΗΠΑ, κάθε άλλο παρά πνεύμα σύμπνοιας και συνεργασίας μαρτυρά. Η Κίνα είναι σήμερα από τους μεγαλύτερους πιστωτές στον κόσμο και ειδικοί τους οποίους επικαλούνται οι New York Times την κατηγορούν ότι στήνει «παγίδες χρέους» στις αναπτυσσόμενες χώρες με το άνω των 500 δισ. δολαρίων πρόγραμμα δανεισμού της, το οποίο οι Δυτικοί χαρακτηρίζουν «ληστρικό». «Πρόκειται πραγματικά για την απροθυμία της Κίνας να παραδεχτεί ότι ο δανεισμός της δεν είναι βιώσιμος και έτσι καθυστερεί τις συμφωνίες ελάφρυνσης» λέει ο Μαρκ Σόμπελ, πρώην αξιωματούχος του αμερικανικού υπουργείου Οικονομικών και πρόεδρος του Φόρουμ των Επίσημων Νομισματικών και Χρηματοπιστωτικών Ιδρυμάτων των ΗΠΑ. «Δεν πρόκειται για “παγίδες χρέους”, αλλά για μνημεία συνεργασίας» λέει από την πλευρά του ο Γουάνγκ Γι, ο Κινέζος υπουργός Εξωτερικών.
Σε κάθε περίπτωση, η εξίσωση θα πρέπει να περιλαμβάνει και τους πολλούς αγνώστους της κινεζικής ανάπτυξης, η οποία μετά την πολιτική της μηδενικής ανοχής στην Covid, τις μαζικές καραντίνες και τα lockdown δέχεται τώρα άλλο ένα απανωτό πλήγμα από την απότομη χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων. Κι ακόμη χειρότερα, από την εγχώρια κρίση της αγοράς ακινήτων που έχει κάνει το Πεκίνο λιγότερο πρόθυμο να δεχτεί ζημιές από δάνεια που έχει δώσει σε άλλες χώρες.
