Υπάρχει ένα «μικρό» πρόβλημα στον κόσμο που έτυχε να διαφύγει της προσοχής και του ενδιαφέροντος των ηγετών. Βέβαια, ο πόλεμος στη Ουκρανία είναι το νέο μεγάλο πρόβλημα, που για ευνόητους λόγους έχει αποσπάσει την προσοχή τους τελευταία, αλλά και πριν από αυτόν δεν είχαν δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για να αντιμετωπίσουν το «μικρότερο» πρόβλημα: τις μεγάλες, χρόνιες ανθρωπιστικές καταστροφές από τους πολέμους και τις συνέπειές τους.
Μακαριότητα και αδιαφορία μπροστά στη χαίνουσα πληγή της ανθρωπότητας. Υποσχέσεις και μεγαλόστομες διακηρύξεις για τα μάτια της κοινής γνώμης, που μπορεί να ξεχνά ενίοτε, αλλά πάντα αισθάνεται άβολα με τη σιωπή απέναντι στις ανθρώπινες τραγωδίες. Μερικές από αυτές σοβούν στο περιθώριο εδώ και δεκαετίες, άλλες είναι πιο πρόσφατες, των τελευταίων ετών. Οι αιτίες τους, πολλές. Πόλεμοι, φυλετικές και εθνοτικές συγκρούσεις, προσφυγιά, φτώχεια, πείνα, αρρώστιες, ανύπαρκτες υποδομές, κλειστές στρόφιγγες χρηματοδότησης από τους παγκόσμιους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, απροθυμία των οικονομικά ισχυρών να βοηθήσουν.
Σε μερικές, η γενεσιουργός αιτία δεν είναι άλλη από τους στρατιωτικούς και γεωπολιτικούς τυχοδιωκτισμούς κάποιων υπερφίαλων ηγεσιών «υπερευαίσθητων» υπερδυνάμεων, με απαρχές αναγόμενες σε νεοσυντηρητικές ιδεολογικές κατασκευές περί «νέας τάξης», «οικοδόμησης εθνών», «διάδοσης της Δημοκρατίας». Το κοινό γνώρισμά τους, ένα: η αδιαφορία των μεγάλων και ισχυρών, της «ευαίσθητης» Δύσης ειδικά, αλλά και η κατάρρευση του παγκόσμιου συστήματος, το οποίο θα μπορούσε να αποτρέψει και να διευθετήσει με πολιτικά μέσα τις συγκρούσεις.
Και η απορία είναι εύλογη. Μα γιατί γίνεται αυτό; Πολύ απλά, διότι σ’ αυτές τις ανθρωπιστικές τραγωδίες δεν διακυβεύονται ισχυρά οικονομικά συμφέροντα. Δεν διακυβεύεται ο έλεγχος ενεργειακών πόρων, δεν διακυβεύεται η πρόσβαση σε μεγάλες και δυναμικές αγορές, δεν διακυβεύονται γεωπολιτικές φιλοδοξίες, δεν διακυβεύονται στρατηγικές βλέψεις, δεν διακυβεύονται διεκδικήσεις για επιρροή και κυριαρχία. Αν κινδύνευε κάτι απ’ όλα αυτά, είναι σίγουρο ότι οι θιγόμενες ηγεσίες θα έσπευδαν, με διαπρύσιες διακηρύξεις, να παρέμβουν για να αποκαταστήσουν πάραυτα την «έννομη τάξη» και τη «διεθνή νομιμότητα».
Η λίστα
Η Διεθνής Επιτροπή Διάσωσης (IRC), μία από τις πιο ιστορικές ανθρωπιστικές οργανώσεις παγκοσμίως με έδρα τη Νέα Υόρκη, ιδρυτής της οποίας ήταν ο Αϊνστάιν, δημοσίευσε και φέτος, όπως κάθε χρόνο, τη λίστα παρακολούθησης έκτακτης ανάγκης για το 2022, με τις ανθρωπιστικές κρίσεις που σοβούν σε διάφορες χώρες ανά τον κόσμο και αναμένεται να επιδεινωθούν τον επόμενο χρόνο. Οι περισσότερες της λίστας -ιδίως οι δέκα πρώτες- αφορούν χώρες οι οποίες έχουν βιώσει σχεδόν αδιάκοπες πολεμικές συγκρούσεις την τελευταία δεκαετία. Εκ των πραγμάτων, είναι πια ανίκανες να αντιμετωπίσουν ή να διαχειριστούν κρίσεις πέραν συνόρων, όπως η πανδημία και η κλιματική αλλαγή. Σε αυτές τις 20 χώρες της ζοφερής λίστας αναλογεί μόλις το 10% του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά αθροιστικά αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 90% των ανθρώπων παγκοσμίως που η επιβίωσή της εξαρτάται αποκλειστικά από την ανθρωπιστική βοήθεια.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Σουδάν, μία από τις πιο φτωχές χώρες του πλανήτη και μία από τις μόνιμες εστίες συγκρούσεων και αιματοχυσίας στην αφρικανική ήπειρο. Τον περασμένο Οκτώβριο ένα νέο στρατιωτικό πραξικόπημα ανέτρεψε την πολιτική κυβέρνηση και έβαλε στον γύψο τη δρομολογημένη μετάβαση στη Δημοκρατία. Έκτοτε, το κύμα των λαϊκών διαμαρτυριών δεν έχει κοπάσει, με κυρίαρχο αίτημα την απομάκρυνση της χούντας και την παράδοση της εξουσίας στους πολιτικούς. Όμως η ζημιά έχει γίνει. Η πολιτική αβεβαιότητα έχει αποσταθεροποιήσει τις ειρηνευτικές προσπάθειες, με τις ένοπλες ομάδες που συνεχίζουν να κυριαρχούν στις πολιτείες του Νταρφούρ, του Νότιου Κορντοφάν, του Γαλάζιου Νείλου.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει τις περιβαλλοντικές συνθήκες, με όλο και πιο εκτεταμένες πλημμύρες και παρατεταμένη ξηρασία να δοκιμάζουν τις αντοχές των πληθυσμών, ενώ οι ακρίδες αποτελούν διαρκή απειλή για τις καλλιέργειες. Η επισιτιστική ανασφάλεια θα μπορούσε να επηρεάσει έως και 6 εκατομμύρια ανθρώπους στη φτωχή χώρα. Όλα αυτά οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην κατάρρευση της εγχώριας οικονομίας, με έναν πληθωρισμό που τρέχει τώρα κοντά στο 400%, απειλώντας να διακόψει το πρόγραμμα ελάφρυνσης του χρέους από τους διεθνείς πιστωτές, ενώ, ακόμη χειρότερα, οι επιχειρήσεις αρωγής υποχρηματοδοτούνται. Την ίδια ώρα, οι κοινοτικές και φυλετικές συγκρούσεις μαίνονται και η χούντα δεν φαίνεται διατεθειμένη να τις αντιμετωπίσει. Την περασμένη εβδομάδα τουλάχιστον 230 άνθρωποι σκοτώθηκαν και περισσότεροι από 200 τραυματίστηκαν σε επιθέσεις κατά χωριών στην πολιτεία του Γαλάζιου Νείλου, καθώς οι αντίπαλες κοινότητες της περιοχής συγκρούονται για το μοίρασμα της γης.
Λιμός
Οχι πολύ μακριά, στην πολύπαθη Σομαλία, ένα καταρρέον κράτος ουσιαστικά εδώ και καιρό, πεδίο εμφύλιων συρράξεων και ξένων παρεμβάσεων επί δεκαετίες, εκτυλίσσεται η μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή της εποχής. Η απειλή του λιμού είναι άμεση και παρούσα. Η κλιμάκωση των πολιτικών εντάσεων και ο κίνδυνος νέας έκρηξης βίας κάνουν χειρότερη την κατάσταση. Η χώρα κατατάσσεται μεταξύ των πέντε παγκοσμίως που αντιμετωπίζουν τις χειρότερες κρίσεις εσωτερικού εκτοπισμού, με σχεδόν 3 εκατομμύρια εσωτερικούς πρόσφυγες.
Παρά τις επανειλημμένες εκκλήσεις του ΟΗΕ προς τους ισχυρούς να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να χρηματοδοτήσουν το πρόγραμμα επισιτιστικής βοήθειας, τα κεφάλαια που έχουν συγκεντρωθεί μέχρι τώρα υπολείπονται των απαιτούμενων, πόσο μάλλον σε αυτή τη συγκυρία του πολέμου και της ενεργειακής κρίσης, που οι τιμές των τροφίμων έχουν εκτοξευθεί στα ύψη. Η αναθεώρηση προς τα κάτω, στα 2,26 δισ. δολάρια, του ποσού που απαιτείται για να σωθεί ο λαός της Σομαλίας από την πείνα δεν φαίνεται να βοήθησε να συγκεντρωθούν τα χρήματα. Μέχρι στιγμής έχει καλυφθεί μόλις το 46,7%.
Σχεδόν ο μισός πληθυσμός της χώρας, περίπου 8 εκατομμύρια άνθρωποι, έχουν σήμερα ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας. Από αυτούς, οι 213.000 αντιμετωπίζουν άμεσα το φάσμα της πείνας τους επόμενους μήνες. Από τον Ιανουάριο του 2021 1,1 εκατ. άνθρωποι έχουν εγκαταλείψει τις εστίες τους αναζητώντας νερό και τροφή σε άλλα μέρη της χώρας, σχηματίζοντας πρόχειρους καταυλισμούς σε δύσβατες περιοχές κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες, σε μέρη που τα συνεργεία αρωγής δυσκολεύονται να φτάσουν. Οι μεταδοτικές ασθένειες σ’ αυτούς τους καταυλισμούς και μεταξύ των φτωχών που ζουν στις πόλεις θερίζουν δημιουργώντας ακόμη μία απειλή.
Ταυτόχρονα, οι επιθέσεις της ισλαμιστικής Αλ Σαμπάμπ, ενίοτε στοχευμένες κατά των ανθρωπιστικών αποστολών, τα διοικητικά και γραφειοκρατικά εμπόδια και η κακή υποδομή συμπληρώνουν την εφιαλτική εικόνα. Η φτωχή χώρα είναι αντιμέτωπη με μια άνευ προηγουμένου παρατεταμένη ξηρασία. Τα τελευταία δύο χρόνια, και ύστερα από τέσσερις περιόδους βροχοπτώσεων, η ξηρασία επιμένει πεισματικά με ένα ασήμαντο ύψος βροχής έως τώρα.
Η Σομαλία είναι ένα από τα οφθαλμοφανή θύματα της κλιματικής κρίσης που η διαλυμένη παραγωγική υποδομή της και η χρεοκοπημένη οικονομία της την καθιστούν ακόμη πιο ευάλωτη. Και η φετινή εποχή προμηνύεται ξηρή, το ζωικό κεφάλαιο έχει αποδεκατιστεί και οι καλλιέργειες έχουν καταστραφεί. Κανείς δεν είναι σε θέση να πει πώς μπορεί να τελειώσει αυτή η τραγωδία, απλώς κάνουν εκκλήσεις για βοήθεια.
Η Σομαλία αντιμετώπισε λιμό και το 2011. Τότε πέθαναν 260.000 άνθρωποι, οι περισσότεροι παιδιά κάτω των 5 ετών.
Τραγωδία και σκοπιμότητες
Στο Αφγανιστάν, που εγκατέλειψαν κακήν κακώς ύστερα από είκοσι χρόνια ατελέσφορου πολέμου οι Αμερικανοί, ανοίγοντας τον δρόμο για την επιστροφή των Ταλιμπάν, η κατάσταση από πλευράς αιτιών είναι διαφορετική, αλλά διόλου καλύτερη σε αποτέλεσμα.
Το 70% των νοικοκυριών δεν είναι σε θέση να καλύψει τις βασικές ανάγκες του. Περίπου 22,8 εκατομμύρια άνθρωποι, πάνω από το μισό του πληθυσμού, αντιμετωπίζουν οξεία επισιτιστική ανασφάλεια και 3 εκατομμύρια παιδιά κινδυνεύουν από τον υποσιτισμό.
Πληθαίνουν οι αναφορές για απελπισμένους Αφγανούς που αναγκάζονται να πουλήσουν τα όργανά τους για να προσφέρουν φαγητό στις οικογένειές τους. Η IRC προειδοποιεί: «H τρέχουσα ανθρωπιστική κρίση θα μπορούσε να προκαλέσει περισσότερους θανάτους από ό,τι τα είκοσι χρόνια πολέμου». Χωρίς μια λειτουργική κεντρική τράπεζα, η οικονομία της χώρας, όπως ήταν αναμενόμενο, έχει καταρρεύσει. Ο λαός υποφέρει διπλά για τις επιλογές των «απελευθερωτών» του, που ήρθαν να «διαδώσουν τη Δημοκρατία» και έφυγαν ξαφνικά μια νύχτα, αλλά και από μια κυβέρνηση που δεν επέλεξε.
Οι διεθνείς δωρητές ανέστειλαν αμέσως τις περισσότερες χρηματοδοτήσεις για ανθρωπιστικούς σκοπούς και πάγωσαν περιουσιακά στοιχεία δισεκατομμυρίων δολαρίων. Οποιαδήποτε προσπάθεια του Ισλαμικού Κράτους να επωφεληθεί από τη μετατόπιση της εξουσίας στους Ταλιμπάν προμηνύει βία και καταστροφή για τον αφγανικό λαό, τη στιγμή που παράλληλα «τρέχουν» οι κρίσεις της παρατεταμένης ξηρασίας και της πανδημίας.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Η κυβέρνηση Μπάιντεν έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο για να μεταφέρει τα μισά συναλλαγματικά αποθεματικά της αφγανικής κεντρικής τράπεζας που βρίσκονται στις ΗΠΑ, περίπου 9,5 δισ. δολάρια, σε ένα ιδιωτικό ίδρυμα στην Ελβετία, υπό τον έλεγχο διεθνούς συμβουλίου εμπειρογνωμόνων, και να τα καταθέσει στην Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, τον οργανισμό που αποτελεί ουσιαστικά την «κεντρική τράπεζα» των κεντρικών τραπεζών. Άλλα 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια θα παραμείνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες για πιθανές αποζημιώσεις σε αγωγή εναντίον των Ταλιμπάν από ορισμένες από τις οικογένειες των θυμάτων των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου.
Οικονομολόγοι και ειδικοί των διεθνών χρηματοοικονομικών έχουν επικρίνει σφοδρά την αμερικανική κυβέρνηση για την απόφασή της αυτή τη στιγμή που ο λαός του Αφγανιστάν λιμοκτονεί και η οικονομία της χώρας καταρρέει. Μάλιστα, περισσότεροι από 70 οικονομολόγοι, συμπεριλαμβανομένου του νομπελίστα Τζόζεφ Στίγκλιτς, του πρώην υπουργού Οικονομίας της Αργεντινής Μάρτιν Γκουζμάν και του πρώην υπουργού Παιδείας και διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας του Ισημερινού Αντρές Αραούζ, έστειλαν επιστολή στον Πρόεδρο Μπάιντεν τον Αύγουστο ζητώντας του να επιστρέψει τα περιουσιακά στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας του Αφγανιστάν που βρίσκονται στα θησαυροφυλάκια της Fed, στη Νέα Υόρκη.
«Οι φόβοι ότι τα αποθεματικά “θα πάνε στους Ταλιμπάν” αγνοούν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι τράπεζες και αγνοούν παντελώς τη λογιστική των κεντρικών τραπεζών. Η Κεντρική Τράπεζα του Αφγανιστάν δεν μπορεί να “παραδώσει” τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας στους Ταλιμπάν» ξεκαθάριζαν στην επιστολή τους οι 70 οικονομολόγοι. Δυστυχώς, η έκκλησή τους δεν έχει εισακουστεί έως τώρα.
Πόλεμοι και κλιματική κρίση
Κι αν στο Αφγανιστάν τα πράγματα είναι κάπως ξεκάθαρα σε σχέση με την αντιμετώπιση και τη διαχείριση της ανθρωπιστικής κρίσης, δεδομένης της έμπρακτης ανάμειξης των ΗΠΑ εκεί, στην Αιθιοπία η κατάσταση είναι πολύ πιο περίπλοκη. Η ανθρωπιστική κρίση που αντιμετωπίζει το βόρειο τμήμα της χώρας, στην εξεγερμένη επαρχία του Τιγκράι, «προσφέρεται» ως περιπτωσιολογική μελέτη για το πόσο καταστροφικά μπορούν να αλληλοεπιδράσουν σε έναν τόπο ο πόλεμος και η κλιματική κρίση. Η Αιθιοπία είναι σήμερα ιδιαίτερα εκτεθειμένη στις επιπτώσεις τής κλιματικής αλλαγής, με ολοένα και συχνότερες και σοβαρότερες ξηρασίες και πλημμύρες, που καθιστούν ευάλωτους εκατομμύρια ανθρώπους όχι μόνο στις περιοχές που μαστίζονται από τον πόλεμο, αλλά σε ολόκληρη τη χώρα.
Ο εμφύλιος ξέσπασε τον Νοέμβριο του 2020 μεταξύ της ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Αντίς Αμπέμπα και του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου του Τιγκράι (TPLF). Από τότε υπήρξαν αρκετοί γύροι μαχών. Τον Ιούνιο του 2021 η ομοσπονδιακή κυβέρνηση κήρυξε «μονομερή κατάπαυση του πυρός», αλλά αυτό δεν έφερε το τέλος του πολέμου. Αντίθετα, οι μάχες συνεχίζουν να επηρεάζουν τμήματα του Τιγκράι, της Αμχάρα και του Αφάρ.
Σύμφωνα με επίσημες αμερικανικές πηγές, 900.000 άνθρωποι αντιμετωπίζουν συνθήκες λιμού στο Τιγκράι, αν και αυτοί οι αριθμοί δεν μπορούν να επαληθευτούν λόγω των περιορισμών που έχουν επιβάλει οι αντιμαχόμενοι στην πρόσβαση των ανθρωπιστικών οργανώσεων. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν σήμερα 5,5 εκατομμύρια άνθρωποι στη Βόρεια Αιθιοπία που αντιμετωπίζουν οξεία επισιτιστική ανασφάλεια. Το προσφυγικό κύμα επίσης διογκώνεται, με 63.000 να έχουν αναζητήσει καταφύγιο στο γειτονικό Σουδάν και άλλους 450.000 να έχουν εκτοπιστεί στην Αμχάρα και την Αφάρ καθώς η σύγκρουση εξαπλώνεται.
Η αιτία του κακού
Οι ειδικοί του IRC πηγαίνουν ένα βήμα πιο πέρα αναζητώντας τη ρίζα όλων αυτών των δεινών, στιγματίζοντας όχι μόνο την αδιαφορία των ισχυρών απέναντι στις ανθρωπιστικές τραγωδίες που προκαλούν οι πόλεμοι, αλλά και την αποτυχία του συνόλου του παγκόσμιου συστήματος στην πρόληψη και την αποτροπή τους. Όπως λένε, το πλέγμα των διεθνών κανόνων που έχει σχεδιαστεί για να προστατεύει τους αμάχους, να αποτρέπει τις συγκρούσεις, να υποχρεώνει τους επιτιθέμενους σε έναν πόλεμο να λογοδοτούν και να εγγυάται ότι η ανθρωπιστική βοήθεια φτάνει σε όσους την έχουν ανάγκη έχει αποτύχει σε όλα τα επίπεδα κι αυτό οδηγεί σε ακόμη περισσότερες συγκρούσεις, πόνο και δυστυχία.
Τα στοιχεία που παρουσιάζονται είναι αμείλικτα σκιαγραφώντας την αποκαρδιωτική κατάσταση.
Μόλις 21 ειρηνευτικές συμφωνίες υπογράφηκαν στον κόσμο το 2020, ένας αριθμός που είναι ο μικρότερος από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Κυβερνήσεις και ένοπλες ομάδες επιτίθενται όλο και συχνότερα εναντίον αμάχων στη διάρκεια συγκρούσεων χωρίς ποτέ να λογοδοτούν και να αντιμετωπίζουν τις ποινικές συνέπειες των πράξεών τους. Σχεδόν το 84% των θανάτων αμάχων κατά την περασμένη δεκαετία καταγράφηκε σε χώρες που βρίσκονται στη λίστα των χειρότερων ανθρωπιστικών καταστροφών λόγω πολέμων.
Στη δεκαετία του 2010, το βέτο στο Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ χρησιμοποιήθηκε περισσότερο από το διπλάσιο από ό,τι στη δεκαετία του 1990, κυρίως σε συγκρούσεις όπου τα μέλη του Συμβουλίου έχουν άμεσο συμφέρον, για παράδειγμα στη Συρία. Και παρά το ρεκόρ των ανθρωπιστικών αναγκών για φέτος, λιγότερο από το μισό της απαιτούμενης ανθρωπιστικής χρηματοδότησης έχει συγκεντρωθεί έως τώρα.
