Ο καύσωνας χωρίς προηγούμενο στη βόρεια Ευρώπη, που κάνει τη Βρετανία να μοιάζει με τροπικό νησί. Οι φωτιές στη Γαλλία, που θυμίζουν εκείνες της Αυστραλίας πριν από τρία χρόνια, όταν έγινε στάχτη το δυτικό τμήμα της χώρας αφανίζοντας τα κοάλα.
Η πανδημία που μαίνεται σιωπηλά, την ώρα που νέοι ιοί αναδύονται απειλώντας τον κόσμο καθώς... ο κόσμος εισβάλλει όλο και πιο βαθιά, πιο κατακτητικά στη φύση. Η ενεργειακή και επισιτιστική ανασφάλεια που προκαλεί ο πόλεμος και η μεγάλη, εκτός ελέγχου, ιμπεριαλιστική σύγκρουση Δύσης - Ρωσίας. Η οικονομική και κοινωνική αβεβαιότητα που κυκλώνει εκατομμύρια ανθρώπους και νοικοκυριά.
Η κατάσταση είναι ζοφερή. Η προσοχή στρέφεται πάλι στο μεγάλο ερώτημα: Είναι βιώσιμο το σύστημα; Για πόσο ακόμη το «ιερό» μοντέλο - μονόδρομος εκμετάλλευση - παραγωγή - κατανάλωση - κέρδος θα μπορεί να επιπλέει ενώ η ρότα του το οδηγεί κατευθείαν πάνω στο παγόβουνο της κλιματικής και περιβαλλοντικής κατάρρευσης; Δεν είναι η πρώτη φορά που οι οικονομολόγοι στιγματίζουν το αδιέξοδο της επιδίωξης ανάπτυξης εις το διηνεκές. Όχι μόνο το στιγματίζουν αλλά έχουν προτείνει άλλους δρόμους, άλλες λύσεις.
Πέρυσι, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος είχε παρουσιάσει ένα πλάνο εναλλακτικής οικονομικής οργάνωσης με χαρακτηριστικό τίτλο «Ανάπτυξη χωρίς Οικονομική Ανάπτυξη». Αλλά τι σήμαινε αυτός ο «γρίφος»;
Η ανάπτυξη συνδέεται στενά με την αύξηση της παραγωγής, της κατανάλωσης, της χρήσης πόρων, δηλαδή μ’ ό,τι έχει αρνητικές επιπτώσεις στη φύση, το κλίμα, την ανθρώπινη υγεία. Επιπλέον, δεν χωράει αμφιβολία ότι είναι εξαιρετικά απίθανο ώς αδύνατο η καπιταλιστική ανάπτυξη να απομακρυνθεί εντελώς και οριστικά από την περιβαλλοντική ζημιά που προκαλεί. Απ’ την άλλη, η ανάπτυξη είναι η αρχή και το τέλος της κυρίαρχης οικονομικής και πολιτικής σκέψης, το ιερό ευαγγέλιο του σύγχρονου κόσμου.
Μας λένε πως χωρίς ένα συνεχώς αυξανόμενο ΑΕΠ διακινδυνεύουμε κοινωνική αστάθεια, πτώση του βιοτικού επιπέδου, χάνουμε σχεδόν κάθε ελπίδα προόδου. Μ’ άλλα λόγια, ανάπτυξη σημαίνει κοινωνική πρόοδος, χωρίς αυτήν ο κόσμος πάει πίσω. Άλλωστε και οι περισσότεροι οικονομολόγοι παραδέχονται πως είναι καλύτερα να είσαι πλούσιος παρά φτωχός.
Νέες ιδέες
Ομως ο κόσμος, ένα αξιοσημείωτο τμήμα του πλέον, δεν ικανοποιείται από θέσφατα και δογματικές παραδοχές. Υπάρχει ένα μεγάλο «ψάξιψο» τελευταία και με την εμπλοκή μέρους σημαντικών οικονομολόγων για εναλλακτικές οδούς πέρα από την καπιταλιστική λογική.
Εχουν παρουσιαστεί διάφορες ιδέες και θεωρίες στον αναπτυγμένο κόσμο για την επανεξέταση της σχέσης οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προόδου. «Πράσινη ανάπτυξη», «οικονομία - ντόνατς» (στη βάση μιας οικολογικής - αναδιανεμητικής λογικής), «μετα-ανάπτυξη», «αποανάπτυξη». Καινοφανείς ιδέες που μοιράζονται παρόμοιους στόχους αλλά διαφέρουν ως προς τα μέσα για την επίτευξη της πολυπόθητης βιωσιμότητας. Οι σύγχρονοι γκουρού των οικονομικών υπενθυμίζουν ότι οικονομική ανάπτυξη δεν είναι απλά ένα ποσοστό επί τοις εκατό αλλά ένα μετρήσιμο μέγεθος που σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τους δείκτες της ανθρώπινης ευημερίας, όπως το προσδόκιμο ζωής και η παιδεία. Αλλά για κάποιους άλλους ο όρος χρησιμοποιείται καταχρηστικά. Διότι δεν αποτυπώνει την κοινωνική πρόοδο αλλά τον ρυθμό αύξησης της δραστηριότητας μιας οικονομίας. Προτείνουν, λοιπόν, ως αντικειμενικά πιο σωστό τον όρο «μεγέθυνση».
Μπορεί βέβαια οι λέξεις να μην έχουν τόση σημασία. Το ζητούμενο, όπως τουλάχιστον το παρουσιάζει η συντριπτική πλειοψηφία των εκπροσώπων της κυρίαρχης οικονομικής σκέψης σήμερα, είναι το «γκριν ντιλ» του ώριμου καπιταλισμού να γίνει ο καταλύτης για μια κοινωνία που θα καταναλώνει λιγότερα και θα συνεχίζει να αναπτύσσεται σε άλλες διαστάσεις πλην της υλιστικής. Ας μην ξεχνάμε ότι οι θεμελιώδεις αξίες της Ευρώπης, η ελευθερία, η δημοκρατία, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δεν είναι ματεριαλιστικές. Η προάσπιση υψηλών κοινωνικών, υγειονομικών και περιβαλλοντικών προτύπων δεν χρειάζεται κατ’ ανάγκην να εξαρτάται από την οικονομική ανάπτυξη ή μεγέθυνση. Είναι όμως εφικτός αυτός ο στόχος;
Αντιφατική πιθανότητα
Ο πλανήτης έχει όρια αλλά αυτό ελάχιστα ενδιαφέρει τους καπιταλιστές. Δεν είναι δική τους δουλειά ν’ ασχοληθούν με την αντιφατική πιθανότητα η φρενίτιδα για ακατάπαυστη ανάπτυξη, τόσο καταστροφική για το περιβάλλον, να επιφέρει τελικά περισσότερη ζημιά απ’ ό,τι κέρδη. Αυτό είναι δουλειά κάποιων φωτισμένων οραματιστών- στην πραγματικότητα, αυτοί είναι οι απόλυτα ρεαλιστές- όπως ο βετεράνος Αμερικανός οικονομολόγος Χέρμαν Ντέιλι που για περισσότερο από μισό αιώνα πραγματεύεται την έννοια της ανάπτυξης αποδεικνύοντας πως δεν είναι παρά μια χίμαιρα που οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στο μεγάλο κραχ, οικονομικό, περιβαλλοντικό, κοινωνικό.
Είναι ο συγγραφέας μιας ιδιαίτερα σημαντικής και επιδραστικής οικονομικής ανθολογίας που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1973 με τίτλο «Προς μια Οικονομία Σταθερής Κατάστασης» (Toward a Steady-State Economy) και αναθεωρήθηκε δύο φορές με διαφορετικούς τίτλους, το 1980 και το 1993.
Τα επιχειρήματά του υπέρ της «οικονομίας σταθερής κατάστασης» ή, διαφορετικά, της «οικονομίας σταθερού κύκλου», η οποία έχει υπερνικήσει την ακόρεστη και περιβαλλοντικά καταστροφική δίψα της για ανάπτυξη και αναγνωρίζει τους φυσικούς περιορισμούς του πλανήτη επιδιώκοντας παράλληλα βιώσιμη οικονομική και οικολογική ισορροπία, αποτελούν την αφετηρία μιας ρηξικέλευθης θεώρησης, που, αν μη τι άλλο, θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση μιας νέας πολιτικής οικονομίας. Στη θεωρία του Ντέιλι, η καπιταλιστική οικονομία δεν είναι αυθύπαρκτη, είναι το «αποτέλεσμα» της διαρκώς ενταντικότερης εκμετάλλευσης των φυσικών και ενεργειακών πόρων του πλανήτη. Η άντληση και υπεράντλησή τους για να επιτευχθεί ο στόχος της ανάπτυξης δεν μπορεί να εξισορροπηθεί από το οικοσύστημα, με αποτέλεσμα την προφανή οικο-χρεοκοπία. Με άλλα λόγια, η επιδίωξη για ανάπτυξη εις το διηνεκές προσκρούει στον πεπερασμένο χαρακτήρα του οικοσυστήματος. Μας το υπενθυμίζει η Ημέρα της Υπέρβασης, η οποία έρχεται πλέον όλο και πιο νωρίς κάθε χρόνο. Είναι η ημερομηνία που η ζήτηση της ανθρωπότητας για φυσικούς πόρους έχει ξεπεράσει την ποσότητα που μπορεί να αναγεννήσει η Γη μέσα στη διάρκεια του έτους. Αυτό σημαίνει ότι αυξάνουμε το «έλλειμμα» ρευστοποιώντας αποθέματα και συσσωρεύοντας απόβλητα, κυρίως διοξείδιο του άνθρακα, στην ατμόσφαιρα. Φέτος, η Ημέρα της Υπέρβασης πέφτει στις 28 Ιουλίου.
«Η ανάπτυξη είναι ένα είδωλο του σημερινού μας συστήματος», λέει στους New York Times ο 84χρονος Ντέιλι, ομότιμος καθηγητής στη Σχολή Δημόσιας Πολιτικής του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, πρώην ανώτερος οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας και, μαζί με την Γκρέτα Τούνμπεργκ και τον Έντουαρντ Σνόουντεν, αποδέκτης του βραβείου Right Livelihood, συχνά αποκαλούμενου και ως «εναλλακτικού Νόμπελ».
Στη μακροσκελή συνέντευξη του, ο Αμερικανός οικονομολόγος αποκαλύπτει τον πυρήνα της σκέψης του: «Το ερώτημα είναι το εξής: Η ανάπτυξη, όπως επιδιώκεται και υπολογίζεται σήμερα, αυξάνει πραγματικά τον πλούτο; Μας κάνει όντως πλουσιότερους υπό οποιαδήποτε έννοια; Ή μήπως αυξάνει το κόστος πιο γρήγορα απ’ τα οφέλη κι αυτό μας κάνει τελικά φτωχότερους; Οι σημερινοί οικονομολόγοι δεν έχουν καμία απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Κι ο λόγος που δεν έχουν απάντηση είναι διότι δεν υπολογίζουν το κόστος, υπολογίζουν μόνο το όφελος. Κι έτσι προκύπτει το ΑΕΠ»...
Η μεγάλη παρανόηση
Μας διακατέχει διαχρονικά η πεποίθηση ότι η οικονομική ανάπτυξη οδηγεί εκ του αποτελέσματος σε υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας, καλύτερη παιδεία κ.ο.κ. Επομένως, δεν έχουμε ηθική υποχρέωση να επιζητούμε την ανάπτυξη; «Εδώ βρίσκεται η μεγάλη παρανόηση, διότι υπάρχει διάκριση ανάμεσα στην ανάπτυξη και τη μεγέθυνση. Όταν κάτι μεγαλώνει, γίνεται μεγαλύτερο σε όγκο, έκταση κ.λπ., μέσω της συσσώρευσης ή της αφομοίωσης υλικού. Όταν κάτι αναπτύσσεται, γίνεται καλύτερο από ποιοτικής πλευράς, δεν χρειάζεται να γίνει μεγαλύτερο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι υπολογιστές. Μπορείς να κάνεις σήμερα τρομερά πράγματα μ’ έναν μικρό υπολογιστή. Αυτή είναι η πραγματική ανάπτυξη. Και η τέχνη της ζωής δεν είναι συνώνυμη με το ότι πρέπει να αποκτούμε όλο και περισσότερα υλικά αγαθά».
«Η Γη, για παράδειγμα, δεν μεγεθύνεται. Δεν παράγει νέα υλικά και εμείς δεν εξάγουμε αγαθά στο διάστημα. Έχουμε έναν σταθερό πλανήτη κι αν αυτό δεν το αναγνωρίζεις, υπάρχει πρόβλημα εκπαίδευσης. Αλλά και πάλι, υπάρχει από τη μια η ηρωική ηθική κι από την άλλη η οικονομική. Η οικονομική ηθική λέει: Περιμένετε ένα λεπτό, εδώ υπάρχουν οφέλη και κόστη. Ας τα ζυγίσουμε και τα δύο να δούμε πού γέρνει η ζυγαριά. Είμαστε καλύτερα ή χειρότερα με αυτό το αποτέλεσμα; Αντίθετα, η ηρωική ηθική λέει: Γράψτε το κόστος στα παλιά σας τα παπούτσια! Πρόσω ολοταχώς! Θάνατος ή νίκη, τώρα! Εμπρός για την ανάπτυξη! Υποθέτω ότι αυτό αποκαλύπτει την πεποίθησή μας ότι αν δημιουργήσουμε πάρα πολλά προβλήματα στο παρόν, το μέλλον θα μας μάθει πώς να τα αντιμετωπίζουμε»…
Λανθασμένη παραδοχή
Για τον Ντέιλι, είναι λανθασμένη η παραδοχή ότι η οικονομική ανάπτυξη βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο, διότι την υπολογίζουμε αποκλειστικά ως αύξηση του ΑΕΠ αφήνοντας απ’ έξω όλα τα «έξοδα» που συνεπάγεται αυτή η αύξηση. Στην πραγματικότητα, δεν γνωρίζουμε αν όντως το βιοτικό επίπεδο βελτιώνεται μόνο και μόνο επειδή αυξάνεται το ΑΕΠ. Αν αφαιρέσεις τους θανάτους και τους τραυματισμούς που προκαλούνται από τροχαία ατυχήματα, τη χημική ρύπανση, τις πυρκαγιές και πολλά άλλα κόστη της υπερβολικής ανάπτυξης, δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο ότι το υψηλότερο ΑΕΠ οδηγεί κατ’ ανάγκην σε καλύτερο βιοτικό επίπεδο.
Αυτό ισχύει περισσότερο για τις πλουσιότερες χώρες. Σίγουρα για κάποιες άλλες που παλεύουν για την επιβίωσή τους, τότε, με κάθε τρόπο, η ανάπτυξη και η αύξηση του ΑΕΠ είναι αναγκαία για την ευημερία τους. Εκεί χρειάζονται πράγματι οικονομική ανάπτυξη. Αυτό σημαίνει ότι το πλούσιο μέρος του κόσμου πρέπει να δημιουργήσει οικολογικό χώρο για τους φτωχούς ώστε να φτάσουν κι αυτοί σ’ ένα αποδεκτό επίπεδο διαβίωσης. Αυτό σημαίνει μείωση της κατά κεφαλήν κατανάλωσης από τους πλούσιους και υποχρέωσή τους να μην δεσμεύουν όλους τους πόρους του πλανήτη για ασήμαντους καταναλωτικούς σκοπούς.
Αλλά πώς ξέρουμε ότι ο κόσμος μας είναι ήδη πλήρης και ότι η οικονομία μας λειτουργεί στην κόκκινη περιοχή των ορίων του οικοσυστήματος; Εδώ η απάντηση του Ντέιλι είναι κάπως φιλοσοφική αλλά διόλου αφηρημένη: «Αυτός που αποκαλώ άδειο κόσμο ήταν κάποτε γεμάτος φυσικούς πόρους που δεν είχαν αξιοποιηθεί. Αυτός που αποκαλώ σήμερα πλήρη κόσμο είναι γεμάτος από ανθρώπους που εκμεταλλεύονται αυτούς τους πόρους και είναι άδειος από τους πόρους που έχουν εξαντληθεί και από τους χώρους εκείνους που έχουν μολυνθεί. Το ερώτημα λοιπόν είναι “πλήρης σε τι;” Ένας πλανήτης άδειος από οφέλη και πλήρης από κόστη; Ή πλήρης από οφέλη και κενός από κόστη; Εδώ είναι που πρέπει να δώσουμε προσοχή στο κόστος της ανάπτυξης”.
