Η σύγκρουση στην Ουκρανία μαίνεται και οι πτυχές της είναι πολλές και παραγνωρισμένες. Η γλώσσα είναι μια απ' αυτές. Ο πόλεμος έστρεψε την προσοχή στα στοιχεία που χωρίζουν παρά “δένουν” ουκρανικά και ρωσικά. Δύο γλώσσες φωνητικά συγγενικές για να μπορεί ο αδαής να τις αντιλαμβάνεται ως “ίδιες”, όμως διακριτά διαφορετικές γλωσσολογικά και γραμματικά.
Ποια θα μπορούσε να είναι η μεγαλύτερη άρνηση της ρωσικής επιρροής, η βαθύτερη ρήξη με τη ρωσική ταυτότητα, από τον ίδιο τον “εξοστρακισμό” των ρωσικών από τον ουκρανικό, επίσημο, γλωσσικό χάρτη; Δεν είναι τυχαίο το ότι η Μόσχα επιμένει να περιλαμβάνει στους γεωπολιτικούς όρους της για μια ουδέτερη Ουκρανία και την απαίτησή της για σεβασμό της ρωσικής γλώσσας.
Μια διεθνής έρευνα του δημοσκοπικού ινστιτούτου Pew που έγινε το 2017 έδειξε πως μεταξύ των χαρακτηριστικών εθνικής ταυτότητας που ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αξιολογήσουν, η γλώσσα κατέκτησε μακράν την κορυφή. Οι πλειοψηφίες σε καθεμία από τις 14 χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα δήλωσαν ότι είναι πολύ σημαντικό να μιλάς τη μητρική γλώσσα για να θεωρείσαι πραγματικό μέλος ενός έθνους. Ακόμη και στις ΗΠΑ, το 70% απάντησε ότι χρειάζεται να μιλά κάποιος αγγλικά για να μπορεί να θεωρηθεί “πραγματικά Αμερικανός”...
Κοινή καταγωγή, διαφορετική ταυτότητα
Ο Βλαντίμιρ Πούτιν είχε γράψει στο παρελθόν για την «ιστορική ενότητα» του ουκρανικού και του ρωσικού λαού, εν μέρει μέσω της γλώσσας τους, αλλά, κατά τους ειδικούς, αυτός ο ισχυρισμός διαψεύδεται από την ίδια την ιστορία της Ουκρανίας ως ξεχωριστού έθνους με μια διακριτή, διαφορετική γλώσσα. Και καθώς ο πόλεμος συνεχίζεται, οι διαφορές έρχονται στο προσκήνιο κατά ένα παράδοξο, σχεδόν σουρεαλιστικό, τρόπο. Οι αμελητέες διαφορές στις εκατέρωθεν μεταγραφές λέξεων και ονομάτων φαντάζουν τώρα πιο δραματικές, απαράβατες: Ο “Βλαντίμιρ” των ρωσικών είναι ο “Βολοντίμιρ” των ουκρανικών και το “Κιέβ” των ρωσικών υποχωρεί έναντι του “Κιίβ” των ουκρανικών.
Οι περισσότεροι υποθέτουν ότι ο όρος «διαφορετικές» για δύο γλώσσες όπως τα ουκρανικά και τα ρωσικά σημαίνει κάποιου είδους πλήρη και σαφή διαχωρισμό μεταξύ τους, αλλά η πραγματικότητα είναι αρκετά πιο περίπλοκη, εξηγεί ο Νιλ Μπέρμελ, καθηγητής Ρωσικών και Σλαβικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, στην Αγγλία.
Η ουκρανική και η ρωσική ανήκουν στην οικογένεια των σλαβικών γλωσσών. Η συγκεκριμένη γλωσσική οικογένεια της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης περιλαμβάνει επίσης τα πολωνικά, τα τσεχικά και τα βουλγαρικά. Πριν από χίλια χρόνια, οι γλώσσες που μιλιούνταν στη γεωγραφική περιοχή την οποία σήμερα καταλαμβάνουν η Ρωσία και η Ουκρανία είχαν ομοιότητες, όπως οι διαφορετικές διάλεκτοι της ίδιας γλώσσας. Με τον καιρό όμως, κάτω από διαφορετικές ιστορικές επιρροές, εμφανίστηκαν αποκλίσεις.
Η Ουκρανία έγινε το ανατολικό τμήμα της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας, ενσωματώνοντας στη γλώσσα της σημαντικά στοιχεία από τα πολωνικά. Αντίθετα, η Μόσχα ένωσε τις πόλεις του Βορρά και της Ανατολής σε ένα ανεξάρτητο κράτος που ονομάστηκε Ρωσία και η γλώσσα του διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις επαφές και τη μετανάστευση από περιοχές της ανατολικής ενδοχώρας αλλά και την εισαγωγή ξένων λέξεων για τεχνικούς και πολιτιστικούς όρους από χώρες της δυτικής Ευρώπης όπως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ολλανδία.
Όταν η Ρωσία πήρε τον έλεγχο της Ουκρανίας, τον 18ο αιώνα, τα ρωσικά και τα ουκρανικά δεν ήταν πλέον τόσο στενά συνδεδεμένα. Είχαν προκύψει μεγάλες αλλαγές τόσο στο λεξιλόγιο όσο και στη γραμματική και την προφορά, επισημαίνει ο Μπέρμελ, σε άρθρο του στον ιστότοπο The Conversation.
Σημείο συνάντησης
Σήμερα, τα ρωσικά και τα ουκρανικά είναι στενά συγγενικές γλώσσες που μοιράζονται σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι οι άλλες σλαβικές γλώσσες λεξιλόγιο, γραμματική και χαρακτηριστικά προφοράς. Και οι δύο χρησιμοποιούν το κυριλλικό αλφάβητο σε ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές του. Υπάρχουν τέσσερα γράμματα στα ουκρανικά που λείπουν από τα ρωσικά (ґ, є, і, ї) και τέσσερα γράμματα στα ρωσικά που λείπουν από τα ουκρανικά (ё, ъ, ы, э).
Καθώς η ρωσική και η ουκρανική “διαχωρίστηκαν” η μια από την άλλη σχετικά πρόσφατα, πριν από λιγότερο από μια χιλιετία, εξακολουθούν να έχουν κοινό το βασικό λεξιλόγιό τους, όχι όμως σε τέτοιο βαθμό που θα επέτρεπε να θεωρούνται διάλεκτοι της ίδιας γλώσσας.
Ουκρανική και ρωσική μοιράζονται περίπου το 62% του λεξιλογίου τους, δηλαδή περίπου το ίδιο ποσοστό που έχουν τα αγγλικά με τα ολλανδικά. Εάν στο δείγμα περιληφθούν δεδομένα του Διαδικτύου για μια σύγκριση μ’ ένα ευρύτερο φάσμα πέραν των βασικών 200 λέξεων που αποτελούν τον κοινό «πυρήνα», το ποσοστό του κοινού λεξιλογίου μειώνεται ακόμη περισσότερο. Έτσι, σύμφωνα με άλλα υπολογιστικά μοντέλα, το πιο ρεαλιστικό σενάριο είναι ότι τα σύγχρονα ρωσικά και ουκρανικά μοιράζονται περίπου το 55% του λεξιλογίου τους.
Λαμβάνοντας υπόψιν ακόμη και το υψηλότερο ποσοστό του 62%, ένας Ρώσος που δεν γνωρίζει ουκρανικά, ή το αντίστροφο, είναι σε θέση να καταλάβει περίπου πέντε στις οκτώ λέξεις. Αρκεί να φανταστεί κάποιος ότι διαβάζει ένα κείμενο από το οποίο έχουν διαγραφεί τρεις από κάθε οκτώ λέξεις για να καταλάβει τι σημαίνει αυτό.
Τα ρωσικά και τα ουκρανικά προέκυψαν από την ίδια προγονική γλώσσα και μάλιστα όχι πολύ καιρό πριν. Έτσι, είναι πιο εύκολο για έναν Ρώσο να μάθει ουκρανικά (ή το αντίστροφο) παρά για έναν αγγλόφωνο να μάθει μια από αυτές τις γλώσσες. Το κοινό τους λεξιλόγιο και το γεγονός ότι ακόμη και οι λέξεις που έχουν διαφορετικές σημασίες μπορεί να φαίνονται οικείες διευκολύνει Ρώσους και Ουκρανούς να «συντονίζονται» μεταξύ τους.
Η μεγάλη ιστορία της Ρωσίας ως κυρίαρχης πολιτικής, πολιτιστικής και γλωσσικής οντότητας της Σοβιετικής Ένωσης σημαίνει ότι πολλοί από τους πολίτες της Ουκρανίας -περίπου το 30% με βάση την τελευταία απογραφή- μιλούν τη ρωσική σε επίπεδο μητρικής γλώσσας και πολλοί περισσότεροι σπούδασαν σε ρωσικά πανεπιστημιακά ιδρύματα. Το αντίστροφο, ωστόσο, δεν ισχύει ιστορικά. Οι δύο γλώσσες, λέει ο Μπέρμελ, είναι αρκετά συγγενικές και έχουν συνυπάρξει για μεγάλο διάστημα σε σημείο που μοιράζονται και ένα υβριδικό κοινωνιόλεκτο, το Surzhyk, μια επιμειξία ρωσικών και ουκρανικών που χρησιμοποιείται σε πολλές περιοχές της Ουκρανίας, ιδιαίτερα στα ανατολικά και τα νότια όπου ζουν περισσότεροι ρωσόφωνοι.
Επιμειξία
Η ομιλία αποκλειστικά της ουκρανικής αποφεύγονταν από την αστική διανόηση επειδή συνδέονταν με τον επαρχιωτισμό και τον εθνικισμό. Έτσι, για την πλειοψηφία των Ουκρανών ήταν περισσότερο αποδεκτό να εντρυφήσουν στη ρωσική. Ο συσχετισμός της ουκρανικής με τον αγροτικό τρόπο ζωής ή τον στενόμυαλο εθνικισμό ενθάρρυνε περισσότερους Ουκρανούς να υιοθετήσουν τα ρωσικά ως τη γλώσσα της επιλογής τους. Τέτοιες αποφάσεις οδήγησαν σε αυξημένη επικράτηση του Surzhyk στην καθημερινή ομιλία και σε περαιτέρω συρρίκνωση του αριθμού των ομιλητών αποκλειστικά της ουκρανικής.
Ένα ζήτημα που έχει αναδείξει η ανάλυση της τρέχουσας γλωσσικής κατάστασης στην Ουκρανία είναι ότι υπάρχει τάση ανάμειξης των γραμματικών ή συντακτικών σφαλμάτων σε ολόκληρο το φάσμα των δύο γλωσσών. Με άλλα λόγια, όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως ρωσόφωνοι ή ουκρανόφωνοι, συχνά συνδυάζουν τις δύο γλώσσες σε κάποιο βαθμό, ωστόσο μόνο μερικοί απ' αυτούς είναι σε θέση να αναγνωρίζουν την ανακρίβεια της χρήσης της μιας ή και των δύο γλωσσών ή το γεγονός ότι στην πραγματικότητα συνδυάζουν τα ρωσικά και τα ουκρανικά μεταξύ τους.
“Οι ομοιότητες ανάμεσα στις δύο γλώσσες δεν θα πρέπει να μας τυφλώνουν όσον αφορά στη διακριτή ύπαρξή τους ως ξεχωριστών οντοτήτων ούτε να μας κάνουν να αγνοούμε τις πολιτικές επιπτώσεις τού να υποθέτουμε ότι ουκρανικά και ρώσικα είναι μία γλώσσα”, υπογραμμίζει ο Μπρέμελ.
Πριν από περίπου 25 χρόνια, το όνομα “Κιέβ” άρχισε να εξαφανίζεται από τους χάρτες για να αντικατασταθεί από το “Κιίβ”. Το τελευταίο είναι απλώς η ουκρανική «εκδοχή» του ονόματος της ουκρανικής πρωτεύουσας, όπου τα φωνήεντα έχουν αλλάξει, αλλά με ιστορικούς όρους κανένα από τα δύο ονόματα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως το πιο “σωστό” έναντι του άλλου. Και τα δύο αποτυπώνουν τις αλλαγές πρόσληψης της γλωσσικής ταυτότητας με την πάροδο του χρόνου.
Η χρήση των ονομάτων Κίεβο, Χάρκοβο, Λβοβ από τα αντίστοιχα “Κιέβ”, “Χαρκόβ” “Λβόφ” προέρχεται από την εποχή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της Σοβιετικής Ένωσης, όταν τα ρωσικά ήταν η κυρίαρχη γραπτή γλώσσα στην Ουκρανία. Αφότου η Ουκρανία έγινε ανεξάρτητη και διεκδίκησε τη δική της γλωσσική ταυτότητα, οι ουκρανικές μορφές “Κιίβ” “Χαρκίβ” “Λβιβ”, ήρθαν στο προσκήνιο. Παρομοίως, τα “Μουμπάι” και “Κολκάτα” αντικαθιστούν σήμερα τα αποικιακά ονόματα της Βομβάης και της Καλκούτας.
“Οι διαφορές μεταξύ ρωσικών και ουκρανικών είναι πολύ περισσότερες από ό,τι ο Πούτιν περιέγραψε πέρυσι ως ‘περιφερειακές γλωσσικές ιδιαιτερότητες’”, λέει ο Μπέρμελ. “Αναζητώντας τη γλωσσική ‘ενότητα’ μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, ο Ρώσος Πρόεδρος προέταξε ένα επιχείρημα που δίνει στη Ρωσία το δικαίωμα να επέμβει σε αυτό που ισχυρίζεται ότι αποτελεί ρωσικό χώρο”.
