Την εποχή που δούλευα το μυθιστόρημα που έμελλε να γίνει η «Ανέγγιχτη», ανατρέχοντας γι’ άλλη μια φορά στα γραπτά του Καζαντζάκη έκανα μια μικρή ανακάλυψη.
Παρουσιάστηκαν ξαφνικά, μπροστά στα έκπληκτα μάτια μου, οι σύντομες αλληγορίες από τις οποίες κυριολεκτικά βρίθει το έργο του, από τα μυθιστορήματα ως τα ταξιδιωτικά του. Ένιωσα σαν άλλος χρυσωρύχος που πέφτει ανέλπιστα πάνω σε μια άγνωστη φλέβα χρυσού.
Από αυτήν την ανακάλυψη, που δεν νομίζω ότι έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές του μέχρι σήμερα, γεννήθηκε το «Ο Θεός φταίει, που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο».
Προέκυψε το ερώτημα: με ποια σειρά θα παρέθετα τις αλληγορίες; Μήπως ανάλογα με τον πολιτισμό από τον οποίο προέρχονται; Π.χ., μουσουλμάνοι μυστικιστές, μοναχοί του Αγίου Όρους, αρχαίοι Έλληνες, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, θυμόσοφοι Κρητίκαροι, Αγγλία, εβραϊκή, αφρικανική και ινδική παράδοση, Ταό, και ούτω καθεξής.
Ακολούθησα μια παρόρμηση ανάλογη με εκείνες στις οποίες υπακούω όταν συνθέτω τα πρωτότυπα έργα μου, κι άφησα τα κομμάτια του παζλ ριγμένα τις πιο πολλές φορές στην τύχη. Η δόμηση του βιβλίου ανά θεματική κατηγορία ευνοούσε νοηματικά τις κατηγορίες, ενώ η άναρχη δομή που επέλεξα τελικά στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στις ίδιες τις αλληγορίες.
Οι αλληγορικές αυτές μικροϊστορίες διαθέτουν μια αδιανόητη θεματική ποικιλία, ενδεικτική του εύρους της παιδείας του Ν.Κ. Η επιλογή μου να τις μεταφέρω στη γλώσσα που γράφουμε σήμερα έχει κάτι το παρακινδυνευμένο. Υιοθετώντας ένα γλωσσικό ένδυμα που μπορεί να αποδειχτεί άβολο ή αταίριαστο, ρισκάρω να απονευρώσω τις ιδέες των αλληγοριών, να μην είναι το ίδιο λειτουργικές.
Από την άλλη, δοκιμάζω έτσι την αντοχή τους μέσα στον χρόνο. Ίσως τους εμφυσήσω νέα ζωή μεταγράφοντάς τες. Ορισμένες φορές, εξάλλου, ριζική αλλαγή μπορεί να επέλθει ακόμα και αποσπώντας μια σύντομη ιστορία από το υπάρχον πλαίσιό της. Λογαριάστε και τις τροποποιήσεις που απαιτούνται προκειμένου η αφήγηση να αυτονομηθεί. Όμως, ακόμα κι αν κατορθώσω έστω και μόνο γλωσσικά να τις φρεσκάρω χωρίς να ξεθυμάνουν, κάτι τέτοιο δεν μου φαίνεται καθόλου λίγο.
Η πλειονότητα των συνολικά 259 αλληγοριών που περιλαμβάνει το «Ο Θεός φταίει» είναι αποσπασμένες από τα βιβλία του Καζαντζάκη, χωρίς πολλές δικές μου παρεμβάσεις πέραν της μεταγραφής τους στη σημερινή καθομιλουμένη. Λες και ήθελα να πραγματοποιήσω ένα ταξίδι επιστροφής στη λογοτεχνική πηγή μου, και το απόλαυσα με την καρδιά μου αντιγράφοντας αποσπάσματα, τροποποιώντας τα γλωσσικά και σμιλεύοντάς τα έτσι ώστε να γίνουν αυτοτελή.
Ωστόσο, υπάρχουν πολύ περισσότερες παρεμβάσεις μου και αλλαγές του πρωτοτύπου από όσες διακρίνει κανείς εκ πρώτης όψεως. Γι' άλλη μια φορά, το βιβλίο μου δεν είναι έργο ενός φιλόλογου, αλλά ενός λογοτέχνη· ενός ανθρώπου συνηθισμένου να λειτουργεί στη δουλειά του ελεύθερα και χωρίς αναστολές, υπακούοντας όχι τόσο σε κανόνες όσο στις δημιουργικές παρορμήσεις του.
Υπό μία ευρεία έννοια, είναι ένα σχεδόν πειραματικό μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή τον Κ., ο οποίος δεν ταυτίζεται πάντα με τον Καζαντζάκη (κάποτε συγχέεται με ήρωές του), ή, ίσως, το μυθιστορηματικό ψηφιδωτό της πνευματικής προσωπογραφίας του Κ., μέσα από όλες αυτές τις αλληγορικές μικροϊστορίες.
Ο Θεός φταίει, που έκανε τον κόσμο τόσο ωραίο: Αλληγορίες από τον Καζαντζάκη
Η τριανταφυλλιά το λέει τριαντάφυλλο
Ο παλιός ραβίνος Νάχμαν ήταν απλός, γελαστός, άγιος. Δίδασκε τους μαθητές του πώς να γίνονται κι αυτοί απλοί, γελαστοί και ν’ αγιάζουν. Μια μέρα όμως έπεσαν στα πόδια του.
«Αγαπημένε Ραβή», του παραπονέθηκαν, «γιατί δεν μιλάς κι εσύ όπως ο ραβίνος Ζαδίκ, να μας αραδιάζεις μεγάλες ιδέες, να οικοδομείς σπουδαίες θεωρίες, να σ’ ακούν συνεπαρμένοι, με ανοιχτό το στόμα, οι άνθρωποι; Γιατί μιλάς με λόγια απλοϊκά, σαν τις γριές γιαγιάδες, και λες παραμύθια;»
Ο αγαθός ραβίνος χαμογέλασε κι έκανε κάμποση ώρα να απαντήσει.
Στο τέλος άνοιξε το στόμα και είπε: «Μια μέρα οι τσουκνίδες ρώτησαν την τριανταφυλλιά: “Κυρα-τριανταφυλλιά, δεν μας μαθαίνεις κι εμάς το μυστικό; Πώς φτιάχνεις το τριαντάφυλλο;”
»Και η τριανταφυλλιά απάντησε: “Πολύ απλό είναι το μυστικό μου, αδελφές μου τσουκνίδες. Ολόκληρο τον χειμώνα δουλεύω με υπομονή, με εμπιστοσύνη, με αγάπη το χώμα κι ένα μονάχα έχω στον νου μου, το τριαντάφυλλο. Με δέρνουν οι βροχές, με μαδάνε οι άνεμοι, με πλακώνουν τα χιόνια, αλλά εγώ ένα μονάχα έχω στον νου μου, το τριαντάφυλλο. Αυτό είναι το μυστικό μου, αδελφές μου τσουκνίδες”».
«Δάσκαλε», έκαναν οι μαθητές, «δεν καταλάβαμε».
Ο ραβίνος γέλασε: «Κι εγώ καλά καλά δεν καταλαβαίνω».
«Τι εννοείς λοιπόν, δάσκαλε;»
«Μου φαίνεται ότι, πάνω κάτω, ήθελα να πω αυτό: Όταν έχω μια ιδέα, τη δουλεύω για πολύ καιρό αμίλητος, με υπομονή, με εμπιστοσύνη, με αγάπη. Κι όταν ανοίγω το στόμα, τι μυστήριο είναι τούτο, παιδιά μου! Όταν ανοίγω το στόμα, η ιδέα βγαίνει παραμύθι».
Ο ραβίνος γέλασε πάλι, πήρε ανάσα και πρόσθεσε: «Εμείς οι άνθρωποι το λέμε παραμύθι. Η τριανταφυλλιά το λέει τριαντάφυλλο».
