Η έννοια της μητρότητας και η καταλυτική επιρροή της μητρικής παρουσίας, ή και η απουσία της, αποτελούν βασικό υλικό για αμέτρητα δράματα αλλά και για ταινίες «είδους». Με αφορμή τη Γιορτή της Μητέρας, κάνουμε μια επιλογή από γυναικείους χαρακτήρες, η μητρότητα των οποίων τις χαρακτηρίζει και τις ετεροκαθορίζει σε σχέση με το κινηματογραφικό περιβάλλον τους. Ρόλοι που έμειναν στην Ιστορία γιατί προσπέρασαν τη στερεοτυπική αρσενική ματιά, ξεπέρασαν τα φροϋδικά στεγανά και γιατί η μητρική ταυτότητα δεν υπονόμευσε τη συναισθηματική ακεραιότητα των χαρακτήρων.
Σε οποιαδήποτε λίστα που αφορά τη μητρική αγάπη στο σινεμά και τα βαθιά τραύματα που αφήνει η αναζήτησή της δεν μπορεί παρά να έχει περίοπτη θέση το «Όλα για τη μητέρα μου», η κορωνίδα της φιλμογραφίας του Πέδρο Αλμοδόβαρ, που αποτελεί μια πραγματεία για τη μητρότητα και έναν τρυφερό στοχασμό πάνω στην ανάγκη για συμφιλίωση. Ακόμα ένα κλασικό δείγμα μελοδράματος που έχει άξονα το βάρος της μητρότητας είναι το «Imitation of life» (1959) του Ντάγκλας Σερκ, το οποίο ακολουθεί δύο γυναίκες με τις κόρες τους, που, ενώ αποκτούν όσα ονειρεύονται, δεν καταφέρνουν να ποτέ να νιώσουν ευτυχισμένες. Η απόρριψη της μητρικής παρουσίας θα επιφέρει ένα βαρύ τίμημα σ’ αυτό μαγευτικό νουάρ με τη Λάνα Τέρνερ. Όσοι αναζητούν ένα αυθεντικό καλούδι του κλασικού Χόλιγουντ ας ψάξουν το «Stella Dallas» (1937) του Κινγκ Βίντορ, ένα κομψό μελόδραμα με την Μπάρμπαρα Στάνγουικ σε μια άκρως συγκινητική ερμηνεία στον ρόλο μιας γυναίκας προερχόμενης από την εργατική τάξη που θα κάνει μια θυσία για την ευτυχία της κόρης της. Εξίσου εμβληματική ήταν και η Τζοάν Κρόφορντ στον ρόλο μιας ανύπαντρης μητέρας στο οικογενειακό δράμα «Mildred Pierce» (1945) του Μάικλ Κέρτιζ, ένα κομψοτέχνημα που διασκευάστηκε το 2011 σε μίνι τηλεοπτική σειρά με την Κέιτ Γουίνσλετ.
Μητέρες για Όσκαρ
Πιο παραδοσιακή ήταν η προσέγγιση του Μάρτιν Σκορσέζε στο «Alice doesn’t live here anymore» (1974). Ο Αμερικανός σκηνοθέτης στα πρώτα του βήματα άφησε για λίγο το αρσενικό σύμπαν ταινιών του για ένα επαρχιώτικο δράμα που απογείωσε η οσκαρική ερμηνεία της Έλεν Μπέρνστιν στον ρόλο μιας χήρας μητέρας η οποία εργάζεται ως σερβιτόρα και αναζητά ένα καλύτερο μέλλον για την ίδια και τον ανήλικο γιο της. Την ίδια χρονιά ο Τζον Κασσαβέτης υπογράφει το «A woman under the influence» (1974) και η Τζίνα Ρόουλαντς ερμηνεύει με γενναιότητα μια γυναίκα που καταρρέει ψυχολογικά προσπαθώντας να ανταποκριθεί επαρκώς στους ρόλους που απαιτεί η δυτική κοινωνία από μια σύγχρονη γυναίκα, όπως αυτόν της καλής μητέρας. Τα διλήμματα και οι συναισθηματικές συγκρούσεις ανάμεσα σε μητέρες και κόρες αποτελούσαν πάντοτε μια πρώτη ύλη για οσκαρικά δράματα, μια συνταγή που κορυφώθηκε στο «Terms of endearment» (1983) του Τζέιμς Λ. Μπρουκς, μια άκρως πετυχημένη εμπορικά δραμεντί που συγκίνησε το κοινό για τον τρόπο με τον οποίο απεικόνισε την πολυκύμαντη σχέση μιας μητέρας (Σίρλεϊ ΜακΛέιν) με την κόρη της (Ντέμπρα Γουίνγκερ).
Ψυχαναλυτικές ματιές
Πολλές φεστιβαλικές δημιουργίες του ευρωπαϊκού κινηματογράφου προσέγγισαν ψυχαναλυτικά -αν και όχι απαραίτητα φεμινιστικά- την ιδέα της μητρότητας, όπως το νεορεαλιστικό «Mamma Roma» (1962) του Πιερ Πάολο Παζολίνι, όπου η δωρική Άννα Μανιάνι ενσαρκώνει μια σιδηροστόμαχη γυναίκα που απαρνιέται το αμαρτωλό παρελθόν της προκειμένου να ξανασμίξει με τον γιο της. Περισσότερο διεισδυτικός στα τρίσβαθα των μητρικών σχέσεων υπήρξε ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν όταν επιχείρησε μια ανατομία στην ιδέα της μητρικής θυσίας με το «Autumn sonata» (1978). Εξαιρετικό όμως είναι το βραδύκαυστο δράμα «Secrets & lies» (1996) του Μάικ Λι, αλλά και το βιωματικό «Mia madre» («My mother», 2015) του Νάνι Μορέτι. Πρόκειται για ταινίες προσωπικές, που κοιτάζουν με κατανόηση το αποτύπωμα που αφήνει η απώλεια της μητέρας όταν αυτή σηματοδοτεί το κουράγιο και τη δύναμη.
Οι πιο μοχθηρές μανούλες
Στον αντίποδα της μητρικής φροντίδας που έχει θρέψει τα πιο ηθικοπλαστικά κινηματογραφικά εγχειρήματα, μερικές φορές οι πιο μοχθηρές και πανούργες μητέρες λειτουργούν ως χρήσιμο και απαραίτητο κινηματογραφικό αντίδοτο. Για παράδειγμα, στο «Mommie dearest» (1981) παρακολουθούμε όσα σκανδαλώδη περιγράφει η υιοθετημένη κόρη της Τζόαν Κρόφορντ σχετικά με τα σαδιστικά παραπτώματα της μαμάς της, με τη μανιώδη ερμηνεία της Φέι Ντάναγουεϊ στον ρόλο της αληθινής ηθοποιού. Κι αν η δύσθυμη και κακοποιητική Κρόφορντ, που ζει για να καταστρέφει τη ζωή του παιδιού της, δεν σας φαίνεται αρκετά σκληρή, τότε πρέπει να δείτε τον παρανοϊκό χαρακτήρα που ερμηνεύει η Κάθλιν Τέρνερ στο «Serial mom» (1994). Αυτή η ανελέητη σάτιρα της κλασικής αμερικανικής οικογένειας του αιρετικού σκηνοθέτη Τζον Γουότερς μας εγκλωβίζει στη μητριαρχική κόλαση των προαστίων, όπου μια φαινομενικά αξιολάτρευτη μανούλα ζει μια παράλληλη ζωή ως serial killer. Όσον αφορά το σινεμά του τρόμου, η άκρως θρησκόληπτη μητέρα στο «Carrie» (1976) του Μπράιαν ντε Πάλμα μπορεί να επισκιαστεί μόνο από την αινιγματική μαμά που μεγάλωσε μόνη της τον Νόρμαν Μπέιτς σε ένα μοτέλ στην άκρη μιας ξεχασμένης λεωφόρου στο ψυχαναλυτικό θρίλερ «Ψυχώ» (1960), με το οποίο ο Άλφρεντ Χίτσκοκ σφράγισε ανεξίτηλα την pop κουλτούρα. Οι τρομακτικές διαστάσεις που αποκτούν οι εμμονικές ιδέες κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης βρήκαν άψογη εφαρμογή στον σατανικό τρόμο με τον οποίο μπόλιασε ο Ρόμαν Πολάνσκι το «Μωρό της Ρόζμαρι» (1968) και στην αμετροεπή παραβολή «Mother!» (2017) του Ντάρεν Αρονόφσκι. Υπάρχουν όμως και δείγματα ανεξάρτητου κινηματογράφου, όπως το «We need to talk about Kevin» (2011) της Λιν Ράμσεϊ, στο οποίο μια γυναίκα αντιμετωπίζει έναν τερατώδη γιο που δεν χρειάζεται να είναι απόγονος του Εωσφόρου για να της καταστρέψει τη ζωή, αλλά και στο «The lost daughter» (2021) της Μάγκι Τζίλενχαλ, όπου η Ολίβια Κόλμαν με μια εύθραυστη ερμηνεία καταρρίπτει το θέσφατο της ιεροσύνης της μητρότητας μέσα από τον ρόλο μιας γυναίκας που επέλεξε συνειδητά να εγκαταλείψει το σπλάχνο της για να ζήσει τη ζωή της.
