Τον Οκτώβριο του 2016 εκδόθηκε από την Άγρα ο πρώτος τόμος της σειράς μου «Πιάνω γραφή να γράψω... Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι». Ο τίτλος του: «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα: Η ‘αγαπώ’ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών». Είχα ανακοινώσει τότε ένα πρόγραμμα που έσπευσα να το χαρακτηρίσω ο ίδιος υπερφίαλο (λογοπαίζοντας με το επώνυμό μου): την έκδοση, στα επόμενα χρόνια, άλλων δέκα τόμων, πάνω-κάτω, με το ελληνικό δημοτικό τραγούδι στο κέντρο του. Και με εξακτινώσεις προς τη λαϊκή ποίηση των σύνοικων και των περίοικων λαών, προς τις άλλες μορφές του λαϊκού λόγου (παραδόσεις, παροιμίες, αινίγματα κ.τ.λ.) και προς την επώνυμη ελληνική ποίηση, τη νέα και την αρχαία.
Έξι χρόνια μετά, με την έκδοση στις αρχές του 2022 του τέταρτου τόμου της σειράς, έχει καλυφθεί περίπου το ένα τρίτο του προγράμματος. Το 2017 εκδόθηκε «Το αίμα της αγάπης: Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση», το 2019 το «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα: Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή» και φέτος ο τόμος «Ο Έρως και το Έθνος: Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης».
Στις σελίδες του καταπιάνομαι με την ιστόρηση από τα δημοτικά τραγούδια των σχέσεων (προπάντων των ερωτικών) των Ελλήνων και των Ελληνίδων με Βλάχους, Μαύρους, Αρβανίτες και Τούρκους. Στον δίδυμο τόμο, που θα εκδοθεί τα Χριστούγεννα, αντικείμενο είναι οι σχέσεις με Βούλγαρους, Τσιγγάνους, Εβραίους και Φράγκους. Περίπου οι μισές σελίδες του αθροίσματος των δύο τόμων ήταν το διδακτορικό μου στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κύπρου, με επόπτρια την Αλεξάνδρα Σαμουήλ, και κριτική επιτροπή τον αείμνηστο Μιχάλη Πιερή, τον Βαγγέλη Αυδίκο και την Κατερίνα Τικτοπούλου.
Όταν γράφεις, μαθαίνεις πολλά. Πάμπολλα. Και κάποια από αυτά θέλεις και να τα μοιραστείς. Να πεις ιστορίες για αισθήματα, περιστατικά του βίου, ιδέες. Αυτό προσπαθώ να κάνω με τη σειρά «Πιάνω γραφή να γράψω...», χάρη στην οποία γεύτηκα την αγάπη των ανθρώπων σε όλη την Ελλάδα και στην Κύπρο. Παντού όπου με καλούν να παρουσιάσω τα βιβλία, συνήθως μετά μουσικής: ζουρνάς, κλαρίνο, βιολί, σαντούρι.
Σε όλες αυτές τις εκδρομές μιας απροσδόκητης ευδοκίας -στο Μεσολόγγι, στη Λευκωσία, τη Ναύπακτο, στο Αγρίνιο, στον Πύργο, στη Θεσσαλονίκη, τη Λέσβο, την Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη, την Καρδίτσα, στον Βόλο, στη Σπάρτη, την Κόρινθο, την Κοζάνη, την Τρίπολη...- είδα πόσο αγαπάμε το δημοτικό. Αλλά και πόσο αμήχανη μοιάζει ώρες-ώρες η αγάπη μας αυτή όταν αναλογιζόμαστε τη χυδαία καπηλεία που υπέστη από την καθεστωτική Δεξιά και την Ακροδεξιά, όπως άλλωστε και η αρχαιοελληνική κληρονομιά.
Ο έρωτας των Ελλήνων και των Ελληνίδων με άτομα άλλης εθνότητας ή θρησκείας είχε να ξεπεράσει πολλά εμπόδια και απαγορεύσεις, προπάντων όταν οι αλλοεθνείς ήταν και κατακτητές, όπως οι Τούρκοι και οι Φράγκοι. Τα τραγούδια που μελέτησα, και τα οποία καθοδήγησαν τη σκέψη μου, προέρχονται από εκατοντάδες πηγές, καθιερωμένες (εδώ ο βαθμός ελέγχου του υλικού, ακόμα και εθνοπρεπούς λογοκρισίας ή νόθευσής του, είναι υψηλός) αλλά και «περιφερειακές». Θα τολμήσω να πω ότι τα τραγούδια μού έμαθαν για τη νοοτροπία των προγόνων μας όσα και η ιστοριογραφία.
Από το βλέμμα ή και την ακοή του λαϊκού ποιητή (και πρέπει να ξαναθυμηθούμε εδώ πως ο Στίλπων Κυριακίδης τόνιζε ότι το δημοτικό είναι «το βασίλειον των γυναικών») δεν ξεφεύγει καμία από τις εκδοχές του πραγματικού βίου. Είτε τιμούν τους Έλληνες είτε τους εμφανίζουν πολύ κατώτερους των ινδαλμάτων που πλάστηκαν μεταγενέστερα. Καμία επίσης δεν ξεφεύγει από τη δίκαιη και τολμηρή γλώσσα του. Γι’ αυτό και η μαθητεία στο ανοιχτό σχολείο του δημοτικού παραμένει τερπνά ωφελιμότατη.
Η αδογμάτιστη πολυφωνία*
Μολονότι το δημοτικό τραγούδι μετέχει στον πνευματικό και ηθικό κόσμο που συνδημιουργούν οι παροιμίες, τα ανέκδοτα και οι παραδόσεις, κατορθώνει σε πολλές περιπτώσεις να υπερβεί τα στενά όρια του κόσμου αυτού ή να τα υπονομεύσει. Με άκρως τιμητική παρρησία και αμεροληψία, καταπιάνεται και με επεισόδια του βίου που αντιβαίνουν στους άγραφους πλην παντοδύναμους κανόνες εθνοπρεπούς συμπεριφοράς στα ερωτικά. Δυναμικό και όχι στατικό, ειλικρινές και όχι ηθικιστικό, δεν αναθέτει ρόλους και καθήκοντα.
Και σίγουρα δεν προσεγγίζει σαν μοργανατικούς τους έρωτες και τους γάμους Ελλήνων ή Ελληνίδων με πρόσωπα άλλης φυλής ή θρησκείας. Και δεν αφηγείται μόνο μίας κατεύθυνσης αλλαξοπιστία, αλλά και περιπτώσεις όπου το αποτέλεσμα δεν είναι «υπέρ ημών». Μεγαλύτερος τίτλος τιμής από αυτόν για το ελεύθερο και δίκαιο πνεύμα ενός λαού και για την ποιητική τέχνη του δύσκολα θα μπορούσε να υπάρξει.
Η τιμιότητα, η αμεροληψία, η ερωτική του ανεξιθρησκία προσφέρουν στο δημοτικό τραγούδι ιδιαίτερα μεγάλο κύρος. Ελευθερόφωνο και ελευθερόγνωμο, διδάσκει -χωρίς καθόλου να το προσπαθεί ή να το επιζητεί- ήθος και ευαισθησία, έτσι όπως αποβλέπει σταθερά στην υπόδειξη του γενικού μέσα από την ανάδειξη συγκεκριμένων περιστατικών και προσώπων, στην υπόδειξη της συλλογικής νοοτροπίας μέσα από την ιστόρηση ατομικών στάσεων.
Άσχετα με την κατοπινή του χρήση ή κατάχρηση, που το ενέταξε σε σχήματα προαποφασισμένα, «εθνικά», και το μείωσε αποκόπτοντας ή αποσιωπώντας σε κάθε «αντικανονικό» ποίημα ό,τι αντέβαινε στην «ορθότητα», η αδογμάτιστη πολυφωνία του είναι εδώ για όποιον θα ήθελε να τη διαβάσει - και κυρίως να την ακούσει.
* Απόσπασμα από το βιβλίο
