Ο Ρωσοεβραίος συγγραφέας και πολεμικός ανταποκριτής Βασίλι Γκρόσσμαν, θρυλική μορφή των ευρωπαϊκών γραμμάτων, ακολουθώντας τον Κόκκινο Στρατό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καταγράφει, με μια ωμή και ταυτόχρονα λυρική πρόζα μεγάλης έντασης, τις μάχες που δίνονται, με αποκορύφωμα εκείνη του Στάλινγκραντ. Τον Ιανουάριο του 1944 οι σοβιετικοί μπήκαν στο Μπερντίτσεφ, τη γενέθλια πόλη του Γκρόσσμαν, ο οποίος διαπιστώνει την εξόντωση της μητέρας του από τους ναζί μαζί με άλλους περίπου 30.000 Εβραίους. Τον Ιούλιο του 1944 μπαίνουν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα. Τα όσα φρικτά και αλλόκοσμα ανακαλύπτουν εκεί, καταγράφει ο συγγραφέας στην «Κόλαση της Τρεμπλίνκα», μία από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη, μαρτυρίες, για τον τρόπο που διέπρατταν οι ναζιστές τις μαζικές δολοφονίες και που, όπως λέει η μεταφράστρια του έργου Αλεξάνδρα Ιωαννίδου στην πολύ κατατοπιστική εισαγωγή, πρόκειται για ένα κείμενο που αποτυπώνει τη μετάβαση της ανθρώπινης γνώσης από την πριν το Ολοκαύτωμα αθωότητα στη μετά το Ολοκαύτωμα οδυνηρή γνώση.
Είναι βαθιά πεποίθηση του Γκρόσσμαν πως «το χρέος του συγγραφέα είναι να διηγείται τη φρικτή αλήθεια, το χρέος του πολίτη - αναγνώστη είναι να τη γνωρίζει», βάζοντας τον πολίτη - αναγνώστη προ των ευθυνών του. Η ευθύνη είναι μία. Αυτή της μνήμης. Δεν πρέπει να ξεχαστεί η μεγαλύτερη φρικαλεότητα του 20ού αιώνα, η κόλαση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, «σε σχέση με την οποία η Κόλαση του Δάντη δεν είναι παρά ένα αθώο και ανόητο διαβολικό παιχνίδι». Ο Γκρόσσμαν, με βαθιά οδύνη, δεν καταγράφει απλώς τα όσα άκουσε και συνέλεξε από μαρτυρίες επιζώντων, παρά ταυτίζεται με την πορεία προς τον θάνατο των θυμάτων και βλέπει τη φρίκη και τον παραλογισμό μέσα από τα δικά τους έκπληκτα και ανύποπτα μάτια. Και είναι αυτή η αθωότητα των θυμάτων, μέχρι και την ύστατη ώρα, που κάνει το αποτρόπαιο των εγκλημάτων ακόμη μεγαλύτερο. Όπως επίσης η μεθοδικότητα, η σχολαστικότητα και η ακρίβεια των Ες Ες που «ενεργούσαν στο πολωνικό στρατόπεδο εργασίας λες και επρόκειτο για την καλλιέργεια κουνουπιδιού και πατάτας». Το σφαγείο της Τρεμπλίνκα δεν ήταν ένα απλό σφαγείο, «ήταν ένα σφαγείο - ιμάντας παραγωγής». Ο Γκρόσσμαν, μην μπορώντας να καταγράψει τα ονομάτων όλων των θυμάτων -αν τα ήξερεμ σίγουρα θα το έκανε-, ως φόρο τιμής στις αφανισμένες ζωές, καταγράφει, με την ευαίσθητη και σχολαστική ματιά του, τα αντικείμενα που άφησαν πίσω τους. Αντικείμενα που είναι η αδιάσειστη απόδειξη της ίδιας της ζωής, του βίου που προϋπήρξε του θανάτου.
Παρ'όλο τον ζόφο όμως, είναι συγκινητική η πίστη του Γκρόσσμαν στην έννοια «άνθρωπος». Τα βασανιστήρια εξανθρωπίζουν τα θύματα και άλλο τόσο αποκτηνώνουν τους θύτες. Σε αντίθεση με τον μεγάλο Primo Levi, ο οποίος πίστευε ότι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης πέτυχαν την εκμηδένιση του ανθρώπου δημιουργώντας τον «άδειο άνθρωπο», ο Γκρόσσμαν πιστεύει πως «η ανθρωπιά δεν πεθαίνει πριν πεθάνει ο άνθρωπος». Πιστεύει πως «ο άνθρωπος που δολοφονείται από το κτήνος διαφυλάσσει μέχρι την τελευταία του πνοή και τη δύναμη της ψυχής του και την καθαρότητα της σκέψης του και τη θέρμη της αγάπης του». Στους τάφους των βασανισμένων με τα ανείπωτα μαρτύρια η Ιστορία θα γράψει «Ενταύθα κείται ο Άνθρωπος». Και τα κτήνη θα παραμείνουν κτήνη κι ως τέτοια θα πεθάνουν.
Ο Γκρόσσμαν γράφει με πόνο βαθύ αλλά χέρι σταθερό. Μιλάει με πάθος και αποτροπιασμό, όντας ο ίδιος υπό την επήρεια σοκ, διηγούμενος γεγονότα που είναι δύσκολο ακόμη και να τα σκεφτεί κανείς. Αυτό όμως είναι το χρέος του προς τα θύματα και προς την ανθρωπότητα: τίποτα να μην ξεχαστεί, τίποτα τέτοιο να μην ξανασυμβεί.
Info
Βασίλι Γκρόσσμαν,
«Η κόλαση της Τρεμπλίνκα»
Εκδ. Άγρα
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
134 σελ.
Τιμή: 12,94 ευρώ
