Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
21.7°C26.3°C
2 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
23 °C
20.6°C24.9°C
3 BF 38%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
19 °C
19.4°C24.3°C
2 BF 55%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.4°C21.6°C
2 BF 64%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
21.9°C23.5°C
0 BF 37%
Δημήτρης Ψαρράς στην «Α» / Το όραμα του Ρήγα θα μπορούσε σήμερα να το υποστηρίξει μόνο μια ριζοσπαστική Αριστερά
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Δημήτρης Ψαρράς στην «Α» / Το όραμα του Ρήγα θα μπορούσε σήμερα να το υποστηρίξει μόνο μια ριζοσπαστική Αριστερά

Ο Δημήτρης Ψαρράς
(EUROKINISSI/ΤΑΤΙΑΝΑ ΜΠΟΛΑΡΗ)

Σ' αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη εγκλεισμού και ανελευθερίας που βιώνουμε ο Δημήτρης Ψαρράς επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε ένα από τα πιο ελεύθερα πνεύματα των απαρχών του ελληνικού έθνους. Γραμμένο στην πρώτη καραντίνα και δημοσιευμένο στη διάρκεια του δεύτερου lockdown, το καινούργιο βιβλίο του "Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές" (εκδ. Πόλις) δίνει όλες τις αφορμές να θυμηθούμε μια μοναδική περίπτωση στην ελληνική ιστορική περιπέτεια που συνδύασε ρηξικέλευθα τον λόγο με την πράξη, αλλά και τους όρους με τους οποίους συνομίλησε με τη ριζοσπαστική πνευματική πρωτοπορία της εποχής του. Και διά του παραδείγματος αφήνει όλες τις διόδους ανοιχτές για να σκεφτούμε περί ελευθερίας σήμερα και να ξαναδιαβάσουμε την Ιστορία χωρίς τους στενούς εναγκαλισμούς με τις καθεστηκυίες που διερμηνεύουν κατά το δοκούν τη σκέψη και τη δράση του Βελεστινλή.

Ωραία σκέψη να ασχοληθεί κανείς με τον βάρδο της ελευθερίας σ’ αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη παγκόσμιου εγκλεισμού. Η καραντίνα έπαιξε ρόλο στη συγγραφή του βιβλίου;

Ασφαλώς έπαιξε κάποιο ρόλο η καραντίνα. Κυρίως επειδή μου έδωσε τη δυνατότητα για πολύωρες αναζητήσεις στα κείμενα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα, στα οποία ανακάλυψα πολλές από τις πηγές της σκέψης του Ρήγα. Ας παρηγορηθούμε με τη σκέψη ότι ανάλογη επίπονη ενασχόληση με ένα αντικείμενο απαιτητικής αλλά άχαρης έρευνας παλιότερα απαιτούσε να βρίσκεται κανένας στη φυλακή.

Ήταν και μια ανάπαυλα από τη σοβαρή ενασχόληση με τα της Χρυσής Αυγής και την Ακροδεξιά στην Ελλάδα;

Δυστυχώς ως δημοσιογράφος δεν έχω την πολυτέλεια να ασχολούμαι αποκλειστικά με ένα μόνο ζήτημα. Αλλά είναι αλήθεια ότι την περίοδο του πρώτου κύματος της πανδημίας, την περασμένη άνοιξη, όταν έκλεισαν και τα δικαστήρια, η δίκη της Χρυσής Αυγής είχε φτάσει σχεδόν στο τέλος και η δημοσιογραφική έρευνα είχε ολοκληρωθεί.

Επειδή, πάντως, ορισμένες φορές δεν βρίσκουμε εμείς τα δημοσιογραφικά θέματα, αλλά μας βρίσκουν εκείνα, την ίδια περίοδο θυμήθηκε ο Κασιδιάρης μια παλιότερη ομιλία του στη Βουλή όπου είχε απαγγείλει στίχους από τον «Θούριο», προκειμένου να απαντήσει στον Σπύρο Λάππα του ΣΥΡΙΖΑ για το νομοσχέδιο σχετικά με τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου (9.10.2017). Ο Κασιδιάρης ισχυρίστηκε, μάλιστα, ότι ο Ρήγας θα είχε καταδικαστεί σε 35 χρόνια φυλακή με τον αντιρατσιστικό νόμο.

Αλλά πώς να θυμηθεί ο κάθε Κασιδιάρης ότι στον «Θούριο» ο Ρήγας καλεί σε κοινό αγώνα  Έλληνες και Τούρκους, χριστιανούς και μουσουλμάνους, λευκούς και μαύρους με στόχο την ανατροπή του σουλτάνου; Πώς να απαγγείλει τους στίχους που μιλούν για «παπάδες και αγάδες», για «Τούρκους και Ρωμιούς»; Πώς να ξεστομίσει το προκλητικό: «Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί, / αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή, / για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί»;

Γιατί είναι επίκαιρη σήμερα η σκέψη του Ρήγα; Σε ποια συμπεράσματα σας οδήγησε η συγγραφή του βιβλίου; Τι δείχνουν οι πηγές;

Ο Ρήγας υιοθέτησε και επιχείρησε να μεταφέρει στους ελληνόφωνους της εποχής του τις πιο ριζοσπαστικές θέσεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Με μια έννοια έχει δίκιο η Αρβελέρ που υποστηρίζει ότι ο Βελεστινλής υπήρξε ο μόνος  Έλληνας διαφωτιστής, εφόσον οι άλλοι συγκαιρινοί του διαφωτιστές ήταν προσκολλημένοι στον κύκλο των Φαναριωτών και δεν ήταν σε θέση να ξεπεράσουν τους δογματικούς περιορισμούς της Εκκλησίας.

Αντίθετα, ο Ρήγας μελετά τις πηγές του με πνεύμα απόλυτης ελευθερίας, δεν διστάζει να «διορθώσει» ακόμα και τον Βολταίρο, τον οποίο θαυμάζει, και επιλέγει να μεταφέρει τα μηνύματα της απελευθέρωσης για κοινωνικές ομάδες και κάθε λογής μειονότητες που υφίστανται διακρίσεις εξαιτίας της γλώσσας, της θρησκείας, της καταγωγής και του φύλου τους.

Ποια η σημασία του να γνωρίζουμε ότι οι πιο εμβληματικές φράσεις του Ρήγα "καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή" και "συλλογάται καλά όποιος συλλογάται ελεύθερα" προέρχονται από έναν  Άγγλο και έναν Ελβετό συγγραφέα αντίστοιχα;

Πρέπει να μην ξεχνάμε ότι την περίοδο που έζησε ο Ρήγας ο ρόλος των διαφωτιστών ήταν να μεταφέρουν τις νέες επιστημονικές γνώσεις από χώρα σε χώρα και από γλώσσα σε γλώσσα, να αμφισβητούν τις εδραιωμένες αλλά αναπόδεικτες θεωρίες των παλιότερων και να διακινούν ακόμα και συλλογισμούς που βρίσκονταν σε πειραματικό στάδιο.

Η αντιγραφή και η μετάφραση αποτελούσαν το όχημα για τη διάδοση των νέων ριζοσπαστικών ιδεών. Δεν το κάνει μόνο ο Ρήγας. Πρώτος το κάνει ο κορυφαίος διαφωτιστής Βολταίρος. Εξάλλου δεν πρόκειται για κάτι κρυφό. Ο ίδιος ο Ρήγας διαλαλεί στο πρωτοσέλιδο του βιβλίου του «Φυσικής Απάνθισμα» ότι πρόκειται για κείμενο «εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν».

Αυτό είναι το περιεχόμενο της εμβληματικής φράσης του Ρήγα «Όποιος συλλογάται ελεύθερα συλλογάται καλά». Και όπως επιχειρώ να αποδείξω, παρά το γεγονός ότι η φράση προέρχεται από τον Ελβετό  Άλμπρεχτ Φον Χάλερ, ο Ρήγας την έχει συναντήσει στο επαναστατικό κίνημα των γερμανικών πανεπιστημίων.  Όσο για τους δυο στίχους του «Θούριου» («Καλλιό ’ναι μίας ώρας...»), μπορεί ο Ρήγας, όπως αποδεικνύω, να τους εμπνεύστηκε από το θεατρικό έργο «Κάτων» του Τζόζεφ  Άντισον, αλλά τους μετέφερε με έξοχο τρόπο στα ελληνικά και, κυρίως, τους υιοθέτησε ως στάση ζωής.

Αυτοί οι δυο στίχοι είναι που τον οδήγησαν, μόλις τον συνέλαβαν οι αυστριακές αρχές στην Τεργέστη, να αποπειραθεί να αυτοκτονήσει, επιφέροντας τραύματα στην κοιλιά του με ένα μικρό μαχαιράκι. Αυτή η απόπειρα αυτοκτονίας, που έχει παρερμηνευτεί από πολλούς ιστορικούς ως εικονική, με μοναδική σκοπιμότητα να καθυστερήσει η μεταγωγή του στη Βιέννη, ή απλώς δείγμα της απελπισίας του, αποτελεί στην πραγματικότητα πιστή εφαρμογή των δυο αυτών στίχων και απόλυτη μίμηση του τρόπου που αντέδρασε στην ήττα του από τον Καίσαρα ο ιστορικός Κάτων.

Μπορεί να χωρέσει ο Ρήγας στο κοστούμι μιας θεολογικού τύπου αντίληψης και κοσμοθεώρησης για την εποχή του;

Την απάντηση στο ερώτημα αυτό την έδωσε ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε' με τη διαβόητη εγκύκλιό του προς τον μητροπολίτη Σμύρνης, με την οποία στρέφεται όχι εναντίον του προσώπου του Ρήγα, αλλά εναντίον του έργου του, απαιτώντας να βρεθούν όλα τα αντίτυπα του συντάγματος που είχε εκδώσει ο Ρήγας και αμέσως να καταστραφούν. Αυτός είναι ο λόγος που ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος πριν από λίγα χρόνια περιέγραφε τον Ρήγα ως «επικίνδυνο ονειροπόλο» και δικαιολογούσε τον Πατριάρχη, που εμφανιζόταν «τουρκικώτερος των Τούρκων».

Αυτός ο ριζοσπάστης, πολιτισμικά ανεξίθρησκος σε τι θεό πίστευε, ποια σχέση είχε με τη θρησκεία;

Το εκπληκτικό είναι πως, ενώ δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι εντάσσει τον εαυτό του στον χριστιανικό πληθυσμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Ρήγας δεν ανάγει την καταγωγή του, την οποία τιμά με κάθε τρόπο, σε ιδρυτική προϋπόθεση της «Νέας Πολιτικής Διοίκησης» που περιγράφει. Και ενώ αναφέρεται και χρησιμοποιεί το σύμβολο του σταυρού, όταν περιγράφει τον «όρκο» που πρέπει να ενώσει τους αγωνιστές, ζητά να υψωθούν τα χέρια τους απλώς στον ουρανό και να απευθυνθούν στον «Βασιλέα του Κόσμου», αφήνοντας ανοιχτό τον δρόμο για την υπόθεση ότι είχε επηρεαστεί από το ρεύμα του ελευθεροτεκτονισμού.  Όμως ο Ρήγας σε κανένα σημείο δεν επέτρεψε σε κανέναν θρησκευτικό δογματισμό να θολώσει τη σκέψη του και δεν δίστασε να καταγγείλει αυτούς που θεωρούν «την παλαιάν γραφήν ως βιβλίον νόμου».

Ο Ρήγας, ως πολίτης, τι έρχεται να επισημάνει σήμερα στον  Έλληνα, τον Ευρωπαίο, τον πολίτη του κόσμου;

Ο Ρήγας ξεχωρίζει με εξαιρετικά διαυγή τρόπο τη διαφορά των ταυτοτήτων ατόμων και ομάδων από την ταυτότητα της πολιτικής συγκρότησης της κοινωνίας που περιλαμβάνει αυτούς τους ποικίλους πληθυσμούς. Από αυτή την άποψη ο Ρήγας εξηγεί στον σημερινό πολίτη την αξία των δικαιωμάτων ατόμων και ομάδων, εξισώνοντας τους πλειονοτικούς με τους μειονοτικούς πληθυσμούς και ανάγοντας σε γενική αρχή την κατάργηση κάθε λογής διακρίσεων.

Υμνούν το ηρωικό του τέλος, ξεχνούν τις ιδέες του

Στο ερώτημα του βιβλίου σας “Πώς συλλογάται ο Ρήγας” ο Αντώνης Λιάκος απαντά “με πολιτισμικές μεταφορές και ιδέες που ταξιδεύουν”. Ποια είναι η σημασία αυτής της διαπίστωσης ειδικά σήμερα, που βρισκόμαστε μια ανάσα από τον γιορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση κι έχουμε ήδη πάρει μια γεύση από τον τρόπο που επιχειρείται να αποδοθεί το νόημά της από τους επίσημους διοργανωτές;

Η διαπίστωση του Λιάκου είναι βέβαια ορθή. Αλλά θα πρέπει να συμπληρωθεί με την παρατήρηση ότι ο Ρήγας επιλέγει τις πιο «δύσκολες», δηλαδή τις πιο ριζοσπαστικές ιδέες, εκείνες που έρχονται σε ευθεία σύγκρουση με κάθε κατεστημένη πεποίθηση της εποχής του και βέβαια δεν είναι καθόλου δημοφιλείς ούτε σήμερα. Γι’ αυτόν τον λόγο, ενώ το πρώτο που έκανε η «Επιτροπή Αγγελοπούλου» ήταν να κυκλοφορήσει ένα μετάλλιο με τον Ρήγα και τον Κοραή -εμπνευσμένο από έργο του Θεόφιλου- για να συγκεντρώσει χρήματα, είναι σίγουρο ότι δεν θα δώσει καμιά προβολή στην ουσία των θέσεων του Ρήγα.

Η περίπτωση του Ρήγα τι μπορεί να επισημάνει για τη συγκρότηση του Έλληνα πολίτη και τις απαρχές του νεοελληνικού κράτους. Μπορεί άραγε να συμβάλει στην επαναδιαπραγμάτευση της ταυτότητάς μας σ’ αυτή τη νέα εποχή;

Ο Ρήγας προηγήθηκε βέβαια από την Ελληνική Επανάσταση, αλλά το δικό του πολιτειακό όραμα είναι πολύ πιο επίκαιρο από εκείνο που αποπνέει ο τρόπος που συγκροτήθηκε το νεοελληνικό κράτος. Ο Ρήγας μιλά για ένα συνταγματικό πλαίσιο με πολίτες ισότιμους ανεξάρτητα από θρησκεία, γλώσσα, εθνοτική καταγωγή, αλλά και φύλο· για ένα κράτος απολύτως ουδετερόθρησκο, για μια δημοκρατία απαλλαγμένη από κάθε εξουσιαστική επιβολή ενός τυράννου.

Το όραμα αυτό, το οποίο θεωρήθηκε ουτοπικό και ξεχάστηκε μετά την επικράτηση των ευρωπαϊκών εθνικισμών του 19ου αιώνα, θα μπορούσε σήμερα να το υποστηρίξει μόνο μια ριζοσπαστική Αριστερά. Ας μην μας μπερδεύει το γεγονός ότι οι πάντες υμνούν τον «πρωτομάρτυρα». Ας δούμε ότι όλοι αυτοί ξεχνούν τη διδασκαλία του και προβάλλουν μόνο το ηρωικό του τέλος.

Για τους περισσότερους ισχύει η εκτίμηση του Ιωάννη Φιλήμονα, του ιστορικού της Ελληνικής Επανάστασης, ο οποίος το 1834 κατηγορούσε τον Ρήγα ότι «παρασύρθηκε» και ότι υπήρξε «μεγαλόφρων και επιχειρηματίας, αλλ’ όχι τόσον σκεπτικός και κρυψίνους· κάτοχος γνώσεων πολλών και ζωηρός εις το πνεύμα, αλλ’ επιπόλαιος εξεταστής των πραγμάτων και μάλλον της καταστάσεως του  Έθνους του».

Μάλιστα ο Φιλήμων δεν διστάζει να αποδώσει την αποτυχία του Ρήγα στο γεγονός ότι δεν στηρίχτηκε στους Προεστούς και το Ιερατείο: «Ύστερον όλων τούτων, ποίαν εδύνατο να επιτύχη πρόοδον ο Ρήγας, κεκηρυγμένος κατά του Ιερατείου και των Προεστώτων: τα δύο ελαστικώτερα όργανα και τα σημαντικότερα στοιχεία του  Έθνους;».

Αυτή είναι η προσφορά του Ρήγα: το όραμα να αποσυνδεθεί η απελευθέρωση των Βαλκανίων και της ανατολικής Μεσογείου, δηλαδή όλων των υπόδουλων στην τυραννία του σουλτάνου, από την υποταγή σε μια νέα δεσποτική εξουσία και στον σκοταδισμό του εκκλησιαστικού μηχανισμού.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL