Δεν υπάρχει βασιλική οδός για τη Γεωμετρία» είχε απαντήσει ο Ευκλείδης στον Πτολεμαίο όταν του ζήτησε να υποδείξει στον γιο του έναν πιο εύκολο δρόμο για τα Μαθηματικά. Θα έπρεπε ίσως να υπομνηστεί η αναφορά στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας, καθώς με περισσή ευκολία έθεσε υπό την αιγίδα της μια επιτροπή του Ιδρύματος Μποδοσάκη για να επεξεργαστεί ένα νέο πλαίσιο λειτουργίας για τα ΑΕΙ.
Θα ήταν βέβαια χρήσιμη η υπόμνηση εάν είχε γνωστοποιηθεί η παροχή της προεδρικής αιγίδας πριν την αναγγελία του αποτελέσματος. Πριν εκτεθεί σε πρωτοσέλιδο αυτό το μείγμα εμμονικής αντιγραφής κειμένων που νομοθετήθηκαν, δοκιμάστηκαν και απέτυχαν. Πριν διαπιστωθεί η εκτυφλωτική απουσία οιασδήποτε αναφοράς στις ανησυχίες που εκφράζονται διεθνώς για τις επιδράσεις της κρίσης στα συστήματα εκπαίδευσης: για την ψηφιακή μετάβαση, για τα φαινόμενα κατάθλιψης και βίας, για την ποιότητα των συνδέσεων ανάμεσα στην έρευνα, την εκπαίδευση και την ανάπτυξη.
Η αγνόηση της πολυπλοκότητας, η επιφανειακότατα στην επεξεργασία ζητημάτων Παιδείας και πολιτισμού δεν παράγει παρά μόνο δημοσιογραφική ανακύκλωση προσώπων και προτάσεων. Η εμμονή σε ελεγχόμενες διαδικασίες και πρόσωπα οδηγεί σε γραφικότητες. Όταν οι αξιολογικές κρίσεις αντικαθίστανται από τιμητικές προσκλήσεις, δεν υπηρετείται η αριστεία, αλλά η ευκολία.
Στον πολιτισμό είδαμε κιτς εμφανίσεις και φιέστες με αναφορά στη διακοσιοστή επέτειο του 1821. Στην εκπαίδευση είδαμε πρόχειρες μελέτες και αντιγραφές σε πομπώδη περιτυλίγματα, με αναφορά στα νέα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων. Προσφεύγοντας όμως στην ευκολία της απομίμησης και της προστατευμένης οικειοποίησης, δεν παράγεται ούτε γνώση ούτε πολιτισμός.
Μεταρρυθμίσεις εν κενώ
Οι μεταρρυθμίσεις στην Παιδεία και στον πολιτισμό δεν επιχειρούνται στο κενό. Δεν αρκεί η απλή επίκληση οραμάτων ούτε ξεγελάει η συγκαλυμμένη εξυπηρέτηση συμφερόντων. Η μελέτη και ο σχεδιασμός έχουν, διεθνώς πλέον, μεταφερθεί από τις κυβερνητικές υπηρεσίες και τις «επιτροπές σοφών» στα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ινστιτούτα. Η επιστημονική έρευνα, η ποικιλία προσεγγίσεων και η ανταλλαγή απόψεων δεν τρομάζει τις δημοκρατίες.
Στην εκπαίδευση, όπως επισήμανε πρόσφατα η μαθηματική κοινότητα, κάθε εξέλιξη είναι εκ φύσεως αναδρομική. Ο σχεδιασμός οφείλει να συνθέτει την επιστημονική εξέλιξη στα πεδία της γνώσης, της τεχνολογίας, της παιδαγωγικής και της διοίκησης με τον αναστοχασμό της εκπαιδευτικής εμπειρίας. Όποιος το αγνοεί, αιωρείται στο κενό και οδηγεί σε φαύλους κύκλους που διχάζουν, αποθαρρύνουν και ανακόπτουν την ενδυνάμωση και προσαρμογή της εκπαιδευτικής κοινότητας στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.
Η ταχύτητα εξάπλωσης και ανάμειξης της ψηφιακής πραγματικότητας με τα βιώματα των ανθρώπων και των κοινωνιών είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα των προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης. Η εικόνα του κόσμου αλλάζει πιο γρήγορα από τις δυνατότητες κατανόησής του.
Γι’ αυτό ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός προσανατολίζεται διεθνώς στις βασικές επιστήμες και τις διεπιστημονικές συνδέσεις, ώστε να μπορούν οι πολίτες να κατανοούν ίσως όχι τα φαινόμενα καθαυτά, αλλά τη λογική της εξέλιξής τους.
Οι εκπαιδευτικές μονάδες είναι μανθάνοντες οργανισμοί. Οφείλουν να διερευνούν την πολυπλοκότητα της φαινομενολογίας τους, να κατανοούν τις απρόβλεπτες και συχνά βίαιες εκφάνσεις, να διαμορφώνουν κλίμα συναισθηματικής ασφάλειας στις μαθητικές και φοιτητικές κοινότητες, να βελτιώνουν συνεχώς τη συνεργατική κουλτούρα και την οργανωσιακή τους προσαρμοστικότητα.
Σε όλες τις βαθμίδες οι μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις σχεδιάζονται ταυτόχρονα στο περιεχόμενο των σπουδών, στην παιδαγωγική μέθοδο, στον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης, στην ευθύνη έναντι της οικογένειας και της κοινωνίας. Εάν δεν λειτουργήσουν με αυτό τον τρόπο, εάν δεν αλληλοτροφοδοτούνται οι ρόλοι και οι λειτουργίες, θα παλινδρομούν και θα αποκόπτονται από την πραγματικότητα. Θα παγώνουν το ενδιαφέρον των παιδιών και τη ζέση των εκπαιδευτικών. Θα απαξιώνονται από την κοινωνία.
Αναπαραγωγή παθογενειών
Το υπουργείο Παιδείας, παγιδευμένο ανάμεσα στην έμμονη θρησκοληψία, την ανέξοδη αρχαιολατρία και τον διοικητικό αναχρονισμό, αναπαράγει μέσω του ΙΕΠ τις παθογένειές του: αδυναμία διεπιστημονικής συνεργασίας και παιδαγωγικής σύνδεσης των βαθμίδων, τελετουργίες χωρίς περιεχόμενο, καταφυγή στον διοικητισμό, στην αποσπασματική αντιγραφή και την άκριτη μεταφορά διεθνών πρακτικών.
Σε αυτό το πλέγμα νομιμοποιημένης υποκρισίας συντάσσονται αναλυτικά προγράμματα χωρίς να μελετώνται οι δυσχέρειες υλοποίησης των προηγούμενων, συγγράφονται ήδη νέα σχολικά βιβλία με γνώμονα τα «νέα προγράμματα» και σχεδιάζεται η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση των νέων εκδόσεων. Στο ίδιο πλέγμα ανακοινώνεται εξωθεσμικά η κατάργηση του αυτοδιοίκητου των πανεπιστημίων, η κατεδάφιση της επιστημολογικής οργάνωσης των πανεπιστημιακών σπουδών, η εμπορική τυποποίηση των εκπαιδευτικών τίτλων.
Εάν σε αυτά προστεθούν οι μηχανισμοί αναβάπτισης των ίδιων κάθε φορά προτάσεων που ξαναγράφονται από τα ίδια πρόσωπα, ως δήθεν αποτελέσματα ερευνητικών έργων ή διεθνών επιτροπών, θα εμφανιστεί η πελατειακή βεντάλια των ευρωπαϊκών κονδυλίων, των απευθείας αναθέσεων και των αιγίδων.
Η εμμονή της αγοράς φαίνεται να περιτυλίγεται με ευκολία τη θεσμική αιγίδα. Η δεδομένη συμβολή και η πραγματική δυνατότητα συνεισφοράς των επώνυμων ιδρυμάτων στην Παιδεία και στον πολιτισμό δείχνουν να ακυρώνονται από την πολιτική διαπλοκή και να περιορίζονται στο μάρκετινγκ της κατασκευής νέων και πρόθυμων τηλεοπτικών διανοουμένων προς πάσα ιδεολογική ή κομματική χρήση από τους ομίλους των ΜΜΕ.
Όταν όμως η ευκολία και η εμμονή περιφέρονται με θεσμική αιγίδα, γίνεται αποκρουστικός και ο θεσμός. Καθώς δεν υπάρχει βασιλική οδός για τη Γεωμετρία, η αιγίδα γίνεται διάφανη και τότε το αμελέτητο, το ανεύθυνο ή το ευτελές διακρίνονται διά γυμνού οφθαλμού και αποτυπώνονται ανεξίτηλα πάνω στο θεσμικό πέπλο.
* Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
