Των Κώστα Αρβανίτη* και Όλγας Νάσση**
Οι πρόσφατες εξελίξεις στην Πολωνία και την Ουγγαρία, οι οποίες παραβιάζουν συστηματικά τις θεμελιώδεις αρχές της Ε.Ε. και του κράτους δικαίου, προκαλούν σοβαρό προβληματισμό για τη λειτουργία της δημοκρατίας στην Ένωση. Η συνεχιζόμενη αδιαφορία τους για τις αρχές του κράτους δικαίου μαρτυρά την αδυναμία των ευρωπαϊκών οργάνων να τις διαφυλάξουν αποτελεσματικά, κάτι που εγείρει το ερώτημα: Τι σημαίνει για το μέλλον της Ευρώπης η πεισματική άρνηση ορισμένων κρατών-μελών να συμμορφωθούν με τις ιδρυτικές αρχές και αξίες της Ένωσης;
Η περίπτωση της Πολωνίας
Την Τετάρτη, 8 Απριλίου, το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με απόφασή του στην υπόθεση της προσφυγής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά της Πολωνίας, διέταξε τη Βαρσοβία να αναστείλει τη δραστηριότητα του Πειθαρχικού Δικαστηρίου που έχει συσταθεί στη χώρα για τον έλεγχο των δικαστών. Πρόκειται για μία από τις πολλές αμφιλεγόμενες μεταρρυθμίσεις του δικαστικού σώματος που ξεκίνησε η κυβέρνηση της Πολωνίας οι οποίες «δεν εγγυώνται ούτε την ανεξαρτησία ούτε την αμεροληψία του Πειθαρχικού Τμήματος». Γιατί, στην ουσία, εκεί, η εκτελεστική εξουσία παρεμβαίνει στο έργο των δικαστών κατά παράβαση βασικών αρχών του κράτους δικαίου και της δημοκρατίας.
Η άρνηση υποδοχής προσφύγων
Στις 2 Απριλίου 2020, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε με απόφασή του την Πολωνία, την Ουγγαρία και την Τσεχική Δημοκρατία, επειδή δεν τήρησαν τις υποχρεώσεις μετεγκατάστασης των προσφύγων (όπως αυτές απορρέουν από αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της περιόδου 2015-2016, στην κορύφωση δηλαδή της προσφυγικής κρίσης) ώστε να βοηθηθούν η Ιταλία και η Ελλάδα, που αποτελούν εδώ και χρόνια προορισμό προσφυγικών πληθυσμών. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση της Πολωνίας προγραμματίζει τις προεδρικές εκλογές για τον Μάιο, με μια διαδικασία επιστολικής ψηφοφορίας που δεν εγγυάται διαφάνεια στις διαδικασίες· μάλλον το αντίθετο.
Συνεχείς παραβιάσεις
Ήδη τον Ιούνιο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο απέρριψε την πολωνική συνταγματική μεταρρύθμιση, η οποία προέβλεπε την πρόωρη συνταξιοδότηση των «δυσάρεστων» δικαστών, απόφαση που η Πολωνία χαρακτήρισε ως «παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της Πολωνίας». Με απόφαση της 5ης Δεκεμβρίου 2019, το Ανώτατο Δικαστήριο της Πολωνίας εφάρμοσε την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, σύμφωνα με την οποία το Πειθαρχικό Τμήμα δεν παρέχει επαρκή εχέγγυα ανεξαρτησίας. Όμως, το Τμήμα συνεχίζει και σήμερα να λειτουργεί ανενόχλητα και η Πολωνία συνεχίζει να παραβιάζει το άρθρο 2 της ΣΕΕ.
Πειθαρχικές διώξεις
Στις 14 Ιανουαρίου 2020, το Κολέγιο των Επιτρόπων ζήτησε από το Δικαστήριο, σύμφωνα με το άρθρο 279 ΣΛΕΕ, τη λήψη ενός προσωρινού μέτρου που θα υποχρεώνει την πολωνική κυβέρνηση να αναστείλει τη λειτουργία του Πειθαρχικού Τμήματος. Πρόκειται για την τρίτη πειθαρχική διαδικασία που υποβλήθηκε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για την παραβίαση, από την Πολωνία, του άρθρου 19, παρ. 1, ΣΕ.Ε. και του 267 ΣΛΕΕ. Οι Πολωνοί δικαστές σήμερα υφίστανται πειθαρχικές διώξεις επειδή εφαρμόζουν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και το Δίκαιο της Ένωσης.
Η ανησυχία του Ευρωκοινοβουλίου
Στις 31 Μαρτίου, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα Φον Ντερ Λάιεν, σε δήλωσή της, χαρακτηρίζει το καθεστώς στην Ουγγαρία ως «ανελεύθερο συνταγματισμό», ξεχνώντας ότι για αυτές τις περιπτώσεις η λέξη «αντιδημοκρατικός» θα ήταν πιο κατάλληλη.
Στις 16 Ιανουαρίου 2020, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επεσήμανε με ψήφισμά του την έλλειψη δημοκρατικής προόδου στην Πολωνία και την Ουγγαρία, υπογραμμίζοντας τις σοβαρές παραβιάσεις των ευρωπαϊκών αξιών από μέρους τους αλλά και τη μη λήψη μέτρων εναντίον αυτών των δύο κρατών-μελών από την Ένωση. Τα Ηνωμένα Έθνη, ο ΟΟΣΑ και το Συμβούλιο της Ευρώπης έχουν ήδη εκφραστεί με τον ίδιο τρόπο. Πράγματι, το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ε.Ε. έχει μέχρι στιγμής οργανώσει μόνο δύο ακροάσεις, οι οποίες -όπως δηλώνει το Κοινοβούλιο, το οποίο ζητάει συγκεκριμένες συστάσεις- «δεν έχουν οργανωθεί με τακτικό, διαρθρωμένο και ανοιχτό τρόπο», δεδομένου ότι δεν επιτρέπεται η συμμετοχή του ίδιου του Κοινοβουλίου (άρθρο 7, παράγραφος 1 ΣΕΕ). «Η Προεδρία παρουσιάζει διαδικαστικά συμπεράσματα. Δεν περιλαμβάνεται αξιολόγηση της ουσίας του θέματος» συμπληρώνει.
Το Κοινοβούλιο είχε ήδη ζητήσει, από τις 2 Μαΐου του 2018, την έγκριση του κανονισμού για την προστασία του προϋπολογισμού της Ε.Ε., σε περίπτωση παραβίασης των αρχών του κράτους δικαίου από τα κράτη-μέλη. Αυτός ο κανονισμός εισάγει έναν μηχανισμό πολιτικοοικονομικών προϋποθέσεων βάσει του οποίου θα υπολογίζεται το ύψος της χρηματοδότησης και η βοήθεια προς τα κράτη. Υπενθυμίζουμε ότι οι χώρες του Visegrad είναι οι μεγαλύτεροι δικαιούχοι χρηματοδότησης στην Ε.Ε.
Το διπλό πρόβλημα
Πρέπει να σημειωθεί ότι η προστασία και η προώθηση των θεμελιωδών αξιών της Ένωσης και ο σεβασμός στο κράτος δικαίου παραμένουν στην ευθύνη κυρίως των ανεξάρτητων θεσμών: της Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, υπό την εποπτεία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, ενώ οι διακυβερνητικοί θεσμοί -το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και το Συμβούλιο της Ευρώπης- παραμένουν αδρανείς.
Το πρόβλημα έχει διττό χαρακτήρα, διαδικαστικό, καθώς δεν υπάρχουν μηχανισμοί που να επιβάλλουν αποτελεσματικά τον σεβασμό των ευρωπαϊκών αξιών και νόμων, και κυρίως πολιτικό: Η Ευρωπαϊκή Ένωση καταδικάζει, αλλά δεν επιβάλλει κυρώσεις σε εκείνους που αντιτίθενται στις ιδρυτικές αρχές της ίδιας της Δυτικής Δημοκρατίας.
Την ίδια στιγμή, και ενώ περιμένουμε το Συμβούλιο να εξετάσει την ουσία του θέματος, ο κίνδυνος να υπονομευθεί ανεπανόρθωτα η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και η ίδια η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι πραγματικός. Και τίποτα, ούτε καν η τρέχουσα υγειονομική κρίση, ούτε η κοινωνική, οικονομική και χρηματοοικονομική κρίση, δεν μπορεί να δικαιολογήσει αυτή την αδιαφορία.
Η διάκριση των εξουσιών
Είναι προφανές ότι η Ευρώπη σήμερα έρχεται αντιμέτωπη με ένα σοβαρό υπαρξιακό πρόβλημα. Μπορούν να συνεχίσουν να θεωρούνται «ευρωπαϊκές χώρες» αυτές που, εκτός από τη μη εφαρμογή των βασικών αρχών της αλληλεγγύης και της αμοιβαιότητας, θέτουν υπό έλεγχο την δικαστική εξουσία και κατά συνέπεια παραβιάζουν τον άξονα στον οποίο στηρίζεται η ίδια η δημοκρατία: τη διάκριση των εξουσιών;
Η ιστορική κρίση για παρόμοια γεγονότα του παρελθόντος είναι πλέον ομόφωνη. Η Κοινωνία των Εθνών απέτυχε επειδή ακριβώς δεν μπόρεσε να επιβάλει τους θεσμοθετημένους κανόνες, με σοβαρότερη, ίσως, συνέπεια την ιταλική εισβολή στην Αιθιοπία το 1936. O Hailé Selassié, αυτοκράτορας της Αιθιοπίας (κράτους-μέλους της ΚτΕ), έκανε μια αξιομνημόνευτη ομιλία κατά της εισβολής, αλλά δεν ακούστηκε, και τότε ακριβώς ήταν που η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία διέλυσαν την Κοινωνία των Εθνών, ξεκινώντας ουσιαστικά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παραδόξως, σήμερα, ακόμα και ένα κράτος-μέλος που «αποφεύγει» να εφαρμόσει το Κοινό Δίκαιο, όπως δεσμεύθηκε κατά την είσοδο του στην Ένωση, και μονάχα αντλεί οικονομικά οφέλη, διατηρεί στο ακέραιο το δικαίωμα ψήφου στις διαδικασίες της Ε.Ε.
Ευρώπη δύο ταχυτήτων
Πολλοί μιλούν για μια Ευρώπη δύο ταχυτήτων, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ένα τέτοιο καθεστώς, αργά ή γρήγορα θα οδηγήσει, με μαθηματική ακρίβεια, στη διάλυση της Ε.Ε.
Αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα άλλο, πιο καίριο και πιο θεμελιώδες επίπεδο. Αυτό που σίγουρα δεν είναι δυνατόν είναι η ύπαρξη μιας Ευρώπης δύο ταχυτήτων σε ό,τι αφορά τη δημοκρατία. Μίας Ευρώπης όπου κάποιες χώρες θα λειτουργούν εκτός δημοκρατικού πλαισίου.
* Ο Κώστας Αρβανίτης είναι ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ, μέλος της Επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
** Η Όλγα Νάσση είναι ανθρωπολόγος, πρώην πρόεδρος των Ελληνικών Κοινοτήτων Ιταλίας
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.