Στο 3ο Συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ, πριν από δεκαπέντε μέρες, πολλοί ομιλητές ενέπλεξαν στις ομιλίες τους τη λέξη Ιστορία ή το επίθετο ιστορικός αναφερόμενοι σε κάτι εξαιρετικό με την έννοια του έκτακτου, της εξαίρεσης από την κανονικότητα, είτε ως προς την ιστορική στιγμή που γίνεται το συνέδριο, είτε επειδή με τις εργασίες του θα γράψει Ιστορία, είτε λόγω των ιστορικών δυνατοτήτων που προσφέρονται αυτή τη στιγμή.
Δεν είναι κάτι νέο. Επίκληση στην Ιστορία για να δοθεί βάρος και νομιμοποίηση στις δύσκολες πράξεις που επίκεινται είναι συμπεριφορά γνωστή και καταγεγραμμένη, διαφορετική ως προς τους τρόπους και τη στιγμή. Ας αναφέρω δύο από τις επιφανέστερες. Η γνωστότερη ίσως είναι η φράση του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, που κάλεσε τους στρατιώτες του να θυμηθούν ότι σαράντα αιώνες τους παρακολουθούν οι πυραμίδες που βλέπουν μπροστά τους, σαράντα αιώνες πριν τη μάχη των Πυραμίδων, η οποία του έδωσε το 1798 την κυριαρχία στην Αίγυπτο. Η δεύτερη εξίσου γνωστή είναι του Αλέξανδρου, όταν οι στρατιώτες του αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν πέρα από τον ποταμό Ινδό και εκείνος, πικραμένος, τους θύμισε ότι αυτός τους έβγαλε από τη βαρβαρότητα στον πολιτισμό. Η μία ήταν πριν από μία νίκη, η δεύτερη έπειτα από μία ήττα και τα υποκείμενα του λόγου οι δύο μεγαλύτεροι στρατηλάτες.
Για να γυρίσουμε στην εποχή μας, σε αναφορές πολύ πιο καθημερινές. Όποτε ανακαλείται η Ιστορία, χρησιμοποιείται πολιτικά ως έννοια που δίδει κύρος, ανωτερότητα, σταθερότητα, πίστη και κάτι σαν μια επιθυμητή επέκταση των πράξεών μας σε ένα μέλλον που ξεπερνά τον βίο μας, αλλά στο οποίο εμείς και οι πράξεις μας δυνάμει επαναλαμβάνουμε ένα ένδοξο παρελθόν. Η Ιστορία είναι κάτι που υπερίπταται των καθημερινών μας εαυτών και ταυτόχρονα η επίκλησή της αποτελεί υπόσχεση σ’ αυτούς που μας ακούν. Γιατί είναι κριτής, επιδικάζει και την εμπιστευόμαστε. Μου φαίνεται ότι υποκρύπτεται ταυτόχρονα με τις παντοειδείς διεκδικήσεις και μια αποποίηση ευθύνης.
Αυτή η μετακύλιση της έννοιας της Ιστορίας, ένθεν κακείθεν, συχνά ακούγεται παράταιρη. Από επάγγελμα είμαι αρχαιολόγος, που σημαίνει ότι ασχολούμαι με τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, όρος πολυσήμαντος, πολυεπίπεδος, που εισχωρεί σε διάφορους κλάδους με πληθώρα ειδικεύσεων. Αλλά κυρίως η ίδια η Αρχαιολογία αυτή καθαυτή είναι πεδίο της Ιστορίας, μία ειδίκευση και η ίδια, και οι πολλαπλές μέθοδοι προσέγγισης μέσω των υλικών καταλοίπων συγκλίνουν στην οικοδόμηση, λιθάρι λιθαράκι, ευρέων ιστορικών ρευμάτων που προσπαθούν να ερμηνεύσουν πώς και γιατί ο κόσμος αλλάζει. Αυτό προσπαθώ να υπηρετήσω, παρ’ όλο που συνειδητοποιώ ότι υπάρχει κάποια υπόρρητη έρις μεταξύ αυτών που προωθούν μια σχετική ανεξαρτησία της Αρχαιολογίας και άλλων αρχαιολόγων, όπως εγώ, που προσπαθούν να εντάξουν στην Ιστορία τις αρχαιολογικές τεχνικές και τα αρχαιολογικά στρώματα.
Με πάθος και μεγάλη δυσκολία λοιπόν προσπαθώ να βάλω τα φτωχά (αλλά όχι ασήμαντα) θραύσματα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, γιατί συνήθως οι αρχαιολόγοι του πεδίου δεν έχουν να κάνουν με Παρθενώνες και γλυπτά του Φειδία, αλλά με κεραμιδάκια και άμορφα λιθολογήματα. Στη δε περίπτωση της Προϊστορικής Αρχαιολογίας, όπου δεν υπάρχει γραφή και η μόνη γραφή είναι η δική μας περί των αρχαίων υλικών καταλοίπων, η Ιστορία ως συνεκτική διήγηση είναι ακριβό ποθούμενο που πρέπει να το φροντίσουμε, να το περιχαρακώσουμε, γιατί μπορεί να μας φύγει και να μείνουμε με τις περιγραφές.
Γι’ αυτό, όποτε γίνεται αναφορά στην Ιστορία έτσι, ως εγγύηση κάποιου μεγάλου πράγματος που ξεπερνά την ανθρώπινη ζωή, δίνει επιβίωση και κρίση, αντιμετωπίζεται από κάποιον σαν εμένα, που τη σέβεται και προσπαθεί να της δώσει ύπαρξη, μέσα σε ένα βαθύ παρελθόν ενώ πνίγεται στα διλήμματα με αμηχανία. Από τη μία ενοχλείται από την υπαλλαγή και την επολίσθηση της λεκτικής σημασίας και από την άλλη απορεί στη δύναμη που της αποδίδουν (όπως τη στρατευμένη λογοτεχνία της δεκαετίας του 1930), πόσο μάλλον που υπόρρητα τίθεται και ως πρόγνωση με την επίσης υπόρρητη νύξη μιας επανάληψης που σέρνεται. Το είδα πολλές φορές, αλλά παραμένω ενεά.
Ιδίως τώρα πρόσφατα, που είδα ότι επιδικάζει και τι είναι σωστό και τι όχι. Αρχές Μαρτίου σχολιάστηκε πολύ η φράση του Μητσοτάκη ότι «είμαστε στη σωστή πλευρά της Ιστορίας» δηλαδή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στη Δύση, στο ΝΑΤΟ, εννοώντας ότι είμαστε με τους νικητές, με τους δυνατούς, με αυτούς που εξάγουν τη δημοκρατία. Διεκδικώντας τη σωστή πλευρά της Ιστορίας, την καταργεί τελείως, σκεφτόμουν. Πάραυτα όμως ανέλαβε το επιχείρημα ο γραμματέας του ΚΚΕ Δημήτρης Κουτσούμπας, ο οποίος δόμησε την ομιλία του για την 25η Μαρτίου αντιστρέφοντας το ίδιο επιχείρημα: ασφαλώς σωστή δεν είναι η άδικη πλευρά, αυτή της ανισότητας και της εκμετάλλευσης. Σωστή είναι αυτή του μόχθου και των αγώνων. Και κλείδωσε έτσι το επιχείρημα ότι σωστή πλευρά υπάρχει, άλλο αν διαφωνούμε για το ποια είναι. Την επίσης τυποποιημένη φράση ότι η Ιστορία γράφεται από την πλευρά των νικητών δεν την επικαλέστηκε κανείς. Ακολούθησε στα μέσα ολόκληρη σειρά άρθρων περί της σωστής πλευράς, αυτής που η Ιστορία ως κριτής επιδικάζει ως τέτοια.
Στο 3ο Συνέδριο δεν έγινε τέτοια επίκληση της Ιστορίας, μολονότι συχνά αναφέρθηκε ότι η στιγμή είναι ιστορική. Η λέξη αρχίζει να αλλάζει λεξικολογικό περιεχόμενο, σκέφθηκα μελαγχολικά, μετακινείται ανάλογα με την οπτική γωνία, και θυμήθηκα τον εξαίρετο Τάσο Χριστίδη, που έλεγε ότι οι εσωτερικές νοηματικές διολισθήσεις είναι γλωσσικό φαινόμενο τέτοιας δύναμης, που είναι αδύνατο να υπερνικηθεί. Πάντως, ως προς την Ιστορία, μου έμειναν στίχοι προς αναμέτρηση, με βάρος και τρυφερότητα. Ας μου επιτραπεί να δανειστώ τους στίχους του Άλκη Αλκαίου από το τραγούδι «Ρόζα» με τους οποίους έκλεισε την ομιλία του ένας σύνεδρος, αναστηλώνοντας και αισθήματα και Ιστορία:
Πώς η ανάγκη γίνεται Ιστορία
Πώς η Ιστορία γίνεται σιωπή
* H Ίρις Τζαχίλη είναι ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
