Κάτι κινείται πάλι, ύστερα από απραξία χρόνων, στον δρόμο για την “αποκατάσταση” της συμφωνίας Ιράν και μεγάλων δυνάμεων. Επί της ουσίας, μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ.
Ο “διακανονισμός” του 2015 για τους όρους και τις προϋποθέσεις συνέχισης του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης με αντάλλαγμα τη χαλάρωση των κυρώσεων ήταν αντικειμενικά μια σημαντική επιτυχία της διεθνούς διπλωματίας. Ήταν επίσης μια αδιαμφισβήτητη απόδειξη της αποτελεσματικότητας της πολυμερούς συνεργασίας, πρότυπο δράσης ενδεχομένως και για άλλες μελλοντικές διευθετήσεις.
Εν κατακλείδι, το Ιράν συμφώνησε να απεμπολήσει μεγάλο μέρος του πυρηνικού προγράμματός του και ν’ ανοίξει τις εγκαταστάσεις του σε εκτενέστερες διεθνείς επιθεωρήσεις με αντάλλαγμα την ελάφρυνση των κυρώσεων σε βάρος του, κάτι που ισοδυναμούσε με “πριμοδότηση” της ιρανικής οικονομίας κατά πολλές δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια.
Για την Τεχεράνη, το ντιλ ήταν η μεγάλη ευκαιρία να απαλλαγεί από τις κυρώσεις που στραγγαλίζουν την οικονομία της στερώντας της έσοδα άνω των 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων, και αυτά μόνο τη διετία 2012–2014.
Και ύστερα ήρθε ο Τραμπ
Ύστερα όμως ήρθε ο Τραμπ κι όλα έγιναν... συντρίμμια. Τουλάχιστον αυτή ήταν η πρώτη εικόνα. Η απόφασή του να αποσύρει μονομερώς τις ΗΠΑ, τον Μάιο του 2018, από το “Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης” (ΚΟΣΔ) -αυτή είναι η επίσημη ονομασία της συμφωνίας- έμοιαζε με τορπιλισμό και βύθιση. Αλλά, τελικά, δεν ήταν παρά μια μονομερής εγκατάλειψη. Ο μεγιστάνας επέμενε στην απόφασή του, ταυτιζόμενος με τη σκληροπυρηνική γραμμή του Νετανιάχου στο Ισραήλ -ότι δήθεν το Ιράν δεν έχει εγκαταλείψει την προσπάθειά του να αναπτύξει πυρηνικά όπλα-, παρά τις διαβεβαιώσεις των ιθυνόντων της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) ότι το πλαίσιο επιτήρησης των πυρηνικών δραστηριοτήτων της Τεχεράνης ήταν από τα πλέον ασφυκτικά που είχαν επιβληθεί ποτέ.
Ήταν μια πρωτοφανής στα χρονικά των διεθνών σχέσεων αθέτηση υπογραφής από μια μεγάλη δύναμη, η οποία μάλιστα είχε πρωτεύοντα ρόλο στη διαδικασία του διαλόγου για την επίτευξη της συμφωνίας. Τα υπόλοιπα συμβαλλόμενα μέρη -Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Γερμανία, Βρετανία- τίμησαν την υπογραφή τους. Το Ιράν επέλεξε την τακτική της “τμηματικής” αποχώρησης από όρους της συμφωνίας προκειμένου να πιέσει τους άλλους πέντε συμβαλλόμενους ώστε εκείνοι να πιέσουν, με τη σειρά τους, την Ουάσιγκτον. Αλλά αυτή η τακτική δεν είχε πρακτικά αποτελέσματα και η Τεχεράνη κατέληξε να εγκαταλείψει σχεδόν πλήρως το ΚΟΣΔ. Παρ΄ όλα αυτά, η συμφωνία δεν “πέθανε”.
Συμφέροντα και διευθετήσεις
Για άλλη μια φορά, τα γαλλικά και γερμανικά συμφέροντα, με διαχρονικά ισχυρή παρουσία στην αναπτυξιακής δυναμικής ιρανική οικονομία, που αναζητούν “διέξοδο διαφυγής” απ’ τον πολιορκητικό κλοιό των αμερικανικών κυρώσεων, φαίνεται να αναδεικνύονται σε ντε φάκτο μεσολαβητικό παράγοντα της προσπάθειας αποκατάστασης του ΚΟΣΔ. Ταυτόχρονα, η εκλογή Μπάιντεν, αν και δεν λειτουργεί αυτομάτως ως “θεραπεία” για κάθε “πληγή” που άφησε πίσω της η θυελλώδης και αλλοπρόσαλλη εξωτερική πολιτική του Τραμπ, οπωσδήποτε αποτελεί έναν καλό οιωνό.
Η προσπάθεια για μια “δεύτερη ευκαιρία” για το ΚΟΣΔ δρομολογήθηκε την άνοιξη αλλά στο μεταξύ μεσολάβησε η αλλαγή πολιτικού σκηνικού στη Τεχεράνη, με τις εκλογές του Ιουνίου, και την επανάκαμψη των υπερσυντηρητικών στην εξουσία. 'Έκτοτε, η νέα ιρανική κυβέρνηση έπαυσε των καθηκόντων του τον Αμπάς Αραγτσί, τον από το 2013 εκπρόσωπό της στις διαπραγματεύσεις με τους δυτικούς, και τον αντικατέστησε με τον Αλί Μπαγερί, στενό συνεργάτη του νέου υπερσυντηρητικού Προέδρου Εμπραχίμ Ραϊσί.
Εκ των πραγμάτων, το πλάνο άλλαξε. Τώρα, ο Μπορέλ και οι Ευρωπαίοι θα πρέπει να γίνουν πιο φορτικοί με τους νέους ιθύνοντες της Ισλαμικής Δημοκρατίας εφόσον έχουν σκοπό να ξεκολλήσουν τις διαπραγματεύσεις απ’ τον βάλτο. Κι απ’ την άλλη πλευρά όμως υπάρχουν σαφείς ενδείξεις διαλλακτικότητας.
Μετά την πρώτη συνάντησή του στη Νέα Υόρκη με τον νέο Ιρανό ομόλογό του, Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν, στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ο Ζοσέπ Μπορέλ διαβεβαίωσε ότι η Τεχεράνη είναι έτοιμη να καθίσει πάλι στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και μάλιστα σε "κοντινή ημερομηνία". Η ευρωπαϊκή διπλωματία πιέζει μ’ ένα εμφανώς διακριτικό τρόπο την ιρανική ηγεσία να "συνεργαστεί πλήρως” με την ΙΑΕΑ “για την επίλυση των θεμάτων που εκκρεμούν", ενώ με την ίδια φλεγματική τακτική δηλώνει “ανήσυχη” για τη γενικότερη πορεία του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος.
Βασική στρατηγική
Η βασική στρατηγική των δυτικών είναι να “αποδιοργανώσουν” το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα σε σημείο που αν η Τεχεράνη αποφασίσει να ακολουθήσει πορεία ανάπτυξης πυρηνικού όπλου, να χρειαστεί διάστημα τουλάχιστον ενός έτους. Αυτό θα δώσει χρόνο στις μεγάλες δυνάμεις να αντιδράσουν. Προχωρώντας στις διαπραγματεύσεις για το ΚΟΣΔ, αξιωματούχοι των αμερικανικών υπηρεσιών πληροφοριών εκτιμούσαν ότι, ελλείψει συμφωνίας, το Ιράν θα μπορούσε να παραγάγει αρκετό πυρηνικό υλικό για την κατασκευή πυρηνικού όπλου μέσα σε λίγους μήνες.
Οπωσδήποτε, η κοντόφθαλμη προσέγγιση του Τραμπ ήταν αυτή που άνοιξε τον ασκό του Αιόλου και ξανάφερε τα πράγματα στο σημείο αφετηρίας. Και αυτό διότι το Ιράν είχε δεχθεί, βάσει της συμφωνίας του 2015, να εφαρμόσει ένα αυστηρό πρωτόκολλο, που θα επέτρεπε στους επιθεωρητές της IAEA απεριόριστη πρόσβαση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του και ενδεχομένως σε μυστικές ή αδήλωτες τοποθεσίες. Οι επιθεωρήσεις αποσκοπούσαν στην προστασία από το ενδεχόμενο η Ισλαμική Δημοκρατία να αναπτύξει πυρηνικά όπλα μυστικά, όπως φέρεται να είχε επιχειρήσει στο παρελθόν. Η ΙΑΕΑ εξέδιδε τακτικές τριμηνιαίες εκθέσεις για το διοικητικό συμβούλιό της και το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ καταγράφοντας την εφαρμογή των πυρηνικών δεσμεύσεων του Ιράν. Επομένως, οι ιρανικές πυρηνικές φιλοδοξίες βρίσκονταν υπό σταθερή επιτήρηση.
Πάντως, για τους επικριτές τού συγκεκριμένου ντιλ, αυτό δεν ήταν αρκετό. Διότι, όπως τουλάχιστον υποστηρίζεται εκ των υστέρων, ακόμη κι αν όλα τα μέρη τηρούσαν τις δεσμεύσεις τους στο ακέραιο, το ΚΟΣΔ δεν θα μπορούσε να καθυστερήσει τις ιρανικές πυρηνικές φιλοδοξίες για περισσότερο από μια δεκαετία. Πολλοί από τους περιορισμούς που επιβάλλονταν στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα είχαν ημερομηνίες λήξης. Για παράδειγμα, μετά από δέκα χρόνια (αρχής γενομένης τον Ιανουάριο του 2016), οι περιορισμοί στα ποσοστά φυγοκέντρησης προβλεπόταν να αρθούν, ενώ μετά από δεκαπέντε χρόνια το ίδιο θα συνέβαινε και με τα όρια των ποσοτήτων χαμηλού βαθμού εμπλουτισμένου ουρανίου που θα επιτρέπεται να διαθέτει το Ιράν. Μερικοί από τους αντιπάλους της συμφωνίας κατηγορούσαν αυτές τις διατάξεις υποστηρίζοντας ότι το μόνο που θα πετύχαιναν ήταν να καθυστερήσουν την κατασκευή της ιρανικής ατομικής βόμβας, ενώ η ελάφρυνση των κυρώσεων θα επέτρεπε στην Τεχεράνη να υποστηρίξει την τρομοκρατία στην περιοχή.
Σε κάθε περίπτωση, και με γνώμονα όχι μόνον τα ευρωπαϊκά συμφέροντα αλλά και το ευρωπαϊκό πολιτικο-διπλωματικό γόητρο, μια νέα συμφωνία είναι καλύτερη από καμία συμφωνία.
