ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ
ΤΖΙΝΑ ΠΟΛΙΤΗ, Το μυθιστόρημα και οι προϋποθέσεις του: Αλλαγές στην εννοιολογική δομή των μυθιστορημάτων του 18ου και του 19ου αιώνα, μτφ. Βίκυ Ιακώβου, εκδόσεις νήσος, σελ. 354
Το βιβλίο της Τζίνας Πολίτη φέρνει στο προσκήνιο τη μυθοπλασία, συγκεκριμένα την εννοιολογική συγκρότησή της και τις μεταλλάξεις της στο μυθιστόρημα. Όπως σημειώνει στον πρόλογο η συγγραφέας, παρά τις αλλαγές στο περιεχόμενο της, «η αφήγηση πάντοτε προϋπέθετε τη δομή ενός κόσμου». Λαμβάνοντας ως σταθερό σημείο ότι τα μυθιστορήματα μοιράζονται μια κοινή λειτουργία (τη δομή του φυσικού κόσμου και του νου που αλληλεπιδρά με αυτόν), η Πολίτη εξετάζει παραδείγματα από το αγγλοσαξονικό μυθιστόρημα του 18ου και 19ου, για να συζητήσει όχι για τα μοντέλα καθαυτά αλλά για τις εννοιολογικές και ιδεολογικές, όπως γράφει, συνεπαγωγές τους. Η κατανόηση των συνεπαγωγών αυτών προκύπτει από τη συνεξέταση του μυθιστορήματος με άλλους γνωστικούς κλάδους της περιόδου.
Ποιο το ηθικό, μεταφυσικό, επιστημολογικό πλαίσιο του εκάστοτε μυθιστορήματος και τι συνεπάγεται ο εντοπισμός του; Για παράδειγμα, ο Χένρυ Φήλντινγκ στο κωμικό βιβλίο του The History of Tom Jones, a Foundling (1749) θεμελιώνει τη μεταφυσική του θεώρηση στον Διαφωτισμό, και το ηθικό του μοντέλο στον ηθικό δυϊσμό (καλό/κακό). Το επιστολικό μυθιστόρημα Pamela, or Virtue Rewarded (1740), από την άλλη, που ενέπνευσε μετά τη δεκαετία του ’70 για την κινηματογραφική και τηλεοπτική του διασκευή, ασκεί κριτική στις ιδέες που συγκροτούν το μοντέλο του Φήλντινγκ, επιζητώντας τη διατήρηση του ορθόδοξου χριστιανικού μοντέλου, όπου θα είναι εφικτή και η επιστροφή του ανθρώπου σε μια προ της πτώσης αρμονία. Στο The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders (1722) του Ντάνιελ Ντηφόου κατασκευάζεται ένα μοντέλο βασισμένο στη φιλοσοφία του Χομπς και του Μάντερβιν, όπου η μεταφυσική απουσιάζει, και έδαφος κερδίζει ο πραγματισμός.
Και για να πάμε στον 19ο αιώνα, στο Vanity Fair (1847-1848) του Ουίλιαμ Θάκερυ μετασχηματίζεται η έννοια του χρόνου και υιοθετείται η ωφελιμιστική φιλοσοφία: ο ηθικός δυϊσμός καταργείται, η γλώσσα λειτουργεί ως κοινωνικό παίγνιο. Στον Ζοφερό Οίκο (The Bleak House, 1853) του Κάρολου Ντίκενς όμως, το πιο γνωστό από τα εξεταζόμενα παραδείγματα, και εμβληματικό μυθιστόρημα για πολλούς κριτικούς, δύο μοντέλα του κόσμου συνυπάρχουν διαλεκτικά, ένα θρησκευτικό/ηθικό κι ένα σύμπαν δίχως θεό/προσδεδεμένο στην επιστήμη. Η αντινομική τους σχέση εμπερικλείεται σε ένα τρίτο μοντέλο, αποκαλυπτικό. Στον Ζοφερό Οίκο η ηθική στάση διαμορφώνεται και από τη μορφή, τη δομή της αφήγησης.
Εύλογα αναρωτιέται κανείς, σε τι χρησιμεύει σήμερα η συγχρονική σύγκριση της επιστήμης της φιλοσοφίας με τη μυθοπλασία. Ο διαυγής και συγχρόνως αναλυτικός τρόπος με τον οποίο η Πολίτη συμπλέκει συγχρονικά διά αναλογίας καθεστώτα «αλήθειας» προσφέρει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την ιστορία της φιλοσοφίας στη λογοτεχνία, την ιστορία της ποιητικής (συνκατασκευή ιδεών και αισθητικής) των λογοτεχνικών κειμένων. Στα δύο πρώτα κεφάλαια που προηγούνται των λογοτεχνικών παραδειγμάτων, η Πολίτη μάς προετοιμάζει αναγνωστικά για ό,τι επακολουθεί, παρουσιάζοντας στο πρώτο κεφάλαιο εννοιολογικούς άξονες της σχέσης πραγματικότητας και μυθοπλασίας μέχρι σήμερα και στο δεύτερο εννοιολογικές δομές στο μυθιστόρημα.
Η Πολίτη εισδύει με επιστημονική συνέπεια στις ρυθμιστικές λειτουργίες συστημάτων κόσμου στη μυθοπλασία ως το ανάλογο των συστημάτων κόσμου στο στοχασμό. Τι συνέχει τους δύο κόσμους; Η εννοιολογική τους κατασκευή, ο ρυθμιστικός νους. Έτσι ως αναγνώστες μαθαίνουμε ότι ένα λογοτεχνικό κείμενο δεν συνίσταται τόσο στο περιεχόμενο της μορφής (τι λέει το κείμενο) αλλά και σε ό,τι κάνει το κείμενο να λέει ό,τι λέει με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Σήμερα που λογοτεχνική θεωρία και κριτική είναι στραμμένη προς την ιστορία της συγκρότησης των κειμένων και των μορφών τους και όχι στην πραγματικότητα που τα κείμενα παρουσιάζουν, το βιβλίο αυτό μας αφορά περισσότερο. Η ανάγνωση των δομών αντίληψης του κόσμου μιας εποχής μέσα από τη μυθοπλασία προσφέρει μια συναρπαστική συνομιλία μεταξύ του δημιουργικού και πολιτισμικού νου, της ποιητικής και της Ιστορίας, της τέχνης και της ζωής.
Διαβάζοντας έτσι και τα μυθιστορήματα του 20ού και 21ου αιώνα ως προς τις βαθύτερες ιδέες-γνώσεις τους περί «αλήθειας», δηλαδή την αντίληψή τους για τη μεταφυσική, το χρόνο, την ηθική και την εμπειρία, και τη θέση των ιστορικών υποκειμένων στον κόσμο, εξετάζουμε και αν συνδιαλέγονται με τις προωθημένες φιλοσοφικές και επιστημολογικές αντιλήψεις της εποχής τους (και ποιες είναι αυτές) αλλά και αν καταφέρνουν να διαφοροποιηθούν από παρωχημένες στερεοτυπικές αντιλήψεις για τον κόσμο, προτάσσοντας ένα φρέσκο, ανοίκειο και πρωτοποριακό βλέμμα.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί και οδηγό/μέθοδο κριτικής ανάγνωσης στο βαθμό που μας θέτει ένα κρίσιμο ερώτημα: Η εξέταση της διαπλοκής της μυθοπλασίας (και της ποίησης, για να θυμηθούμε τις πρακτικές του Καβάφη) με τις αντιλήψεις περί αλήθειας είναι μήπως το κλειδί για την εκτίμηση της ιστορικής και αισθητικής αξίας της ανά εποχή;
* Η Ευτυχία Παναγιώτου είναι ποιήτρια
