Θα κλείσω σήμερα το άτυπο αφιέρωμά μου στον Ερρίκο Ίψεν με τον «Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν» που παρακολουθήσαμε στο Θέατρο Εκάτη, σε θεατρική διασκευή και σκηνοθεσία της Βαλεντίνης Λουρμπά.
Ο μεγάλος Νορβηγός συγγραφέας, μολονότι έγραφε σε μια γλώσσα λίγο διαδεδομένη, κατάφερε να ανανεώσει ριζικά το παγκόσμιο θέατρο. Ξεκινώντας από μια ταπεινή αλλά στέρεη θεατρική φόρμα, το αστικό γαλλικό «καλοχτισμένο» έργο -συνήθως μια οικογενειακή κωμωδία-, και κρατώντας από αυτό μόνο την αστική φόρμα, το μεταλλάσσει, το γυρίζει μέσα-έξω σαν κοστούμι για να φτιάξει με «φθηνά» αλλά όχι ευτελή, καθημερινά υλικά τη νέα τραγωδία, όπως έγραφα αναλυτικότερα στα δύο προηγούμενα σημειώματα. Οι ήρωές του είναι συνηθισμένοι, άνθρωποι «ώσπερ ημείς» θα έλεγε ο Αριστοτέλης, που τολμούν να κάνουν ένα βήμα έξω από το πεπρωμένο που τους ορίζει το αυστηρό, πουριτανικό πλαίσιο του χρόνου-τόπου τους για να συνθλιβούν από έναν προτεστάντη Θεό που δεν συγχωρεί την παραμικρή ανυπακοή στις εντολές του.
Τάλαντα ή τάλιρα
Είδαμε στα δύο προηγούμενα σημειώματα τα παραπτώματα ηθικής τάξεως στα οποία υποκύπτουν οι ήρωες στους «Βρικόλακες» και στην «Έντα Γκάμπλερ». Το ακόμη χειρότερο αμάρτημα, όμως, της προτεσταντικής ηθικολογίας είναι η οικονομική αποτυχία του ανθρώπου, ιδίως η πτώχευση, που θεωρείται προσβολή κατά του Θεού και επιφέρει την κοινωνική ατίμωση. Επειδή ο Θεός χαίρεται τάχα όταν ακούει τον ήχο νομισμάτων πάνω σε τραπέζια χρηματιστηρίων! Μια αντίληψη που πήγασε κυρίως από τη στρεβλή ερμηνεία της ευαγγελικής παραβολής με τα «τάλαντα του Κυρίου», δηλαδή τη χάρη του Θεού που ο πιστός οφείλει να πολλαπλασιάσει και την οποία ο προτεσταντισμός μετέφρασε σε τάλιρα!
Κριτική του καπιταλισμού
Στον «Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν» ο Ίψεν παίρνει ως αφορμή το θέμα αυτό, αλλά το προωθεί πολύ πιο πέρα, φτάνοντας σε μια ριζοσπαστική κριτική του καπιταλισμού, μάλιστα στη σημερινή του μορφή, ως ενός ασύδοτου και χωρίς κανόνες αδίστακτου εκμεταλλευτικού συστήματος, που με το πρόσχημα της οικονομικής ανάπτυξης συντρίβει τον άνθρωπο. Ο Μπόρκμαν έχει αγοράσει την τράπεζα την οποία διευθύνει με τα ίδια της τα χρήματα που υπεξαίρεσε προηγουμένως (κάτι αυτό μας θυμίζει…). Η ιδιοφυΐα του συγγραφέα συλλαμβάνει επίσης, πριν από τον Φρόιντ, την ερωτική άρνηση που υπάρχει στη ρίζα του καπιταλισμού. Ο Μπόρκμαν, για να μπορεί να αφοσιωθεί απερίσπαστος στον οικονομικό στόχο του, προδίδει τη γυναίκα που αγάπησε παράφορα, την εγκαταλείπει και παντρεύεται την αδελφή της. Μετά την αποκάλυψη της τραπεζικής απάτης ύστερα από προδοσία του πιο πιστού συνεργάτη του, έρχονται η πτώση, η ατίμωση, η καταδίκη και η φυλάκιση του καταχραστή Μπόρκμαν. Τον μοναδικό γιο του αναλαμβάνει να μεγαλώσει η εγκαταλειμμένη τέως αγαπημένη. Με τον γιο, που έχει στο μεταξύ μεγαλώσει, να γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης ανάμεσα σε δύο μητέρες. Η θεατρική ιδιοφυΐα του Ίψεν αποδεικνύεται επίσης από το γεγονός ότι καταφέρνει να μεταβάλει ακαριαία το έργο από δράμα σε κωμωδία, καθώς ο μονάκριβος γιος με τις δύο μητέρες φεύγει στο τέλος του έργου με δύο γυναίκες, μια «τακτική» και μια «αναπληρωματική». Ο Μπόρκμαν θα βρει στο τέλος έναν θάνατο «παπαδιαμαντικό», στα χιόνια της ερωτικής ερημίας και στον παγετό της κοινωνικής του απαξίωσης.
Μια καλοζυγισμένη παράσταση
Η παράσταση του Θεάτρου Εκάτη, στη σκηνοθεσία της Βαλεντίνης Λουρμπά σε συλλογική μετάφραση του θιάσου, είναι στρωτή, μετρημένη, χωρίς εκζήτηση, με ζυγισμένο τέμπο, κλιμακούμενη ένταση, σωστούς ρυθμούς και ομοιόμορφο ύφος νοσταλγίας για το χαμένο όνειρο της αγάπης. Μια ισοδύναμη ομάδα ηθοποιών από τους Μάνο Χατζηγεωργίου, Βασίλη Ασημάκη, Χρίστο Γεωργίου, Μαρία Δημητριάδου, Βαρβάρα Κυρίτση, Λήδα Χατζηδημητρίου δίνει τους ρόλους με σαφήνεια, διαύγεια, αμεσότητα και λίγο ρομαντισμό. Η μουσική επιμέλεια είναι των Val-de-lou, τα χρηστικά κοστούμια από την Τίσσα Βασιλάκη, οι λειτουργικοί φωτισμοί από τον Θοδωρή Κόκκινο.
