Ηταν 20 Ιουλίου του 2022 όταν το πύρινο μέτωπο που ξεκίνησε απ’ το Νταού της Πεντέλης έφτασε καλπάζοντας στα όρια της Παλλήνης. Έβρεχε φωτιά. Ο Βαγγέλης πίστεψε ότι δεν θα τη γλίτωνε. Προσπάθησε να αποτρέψει το κακό με ένα λάστιχο, όμως ο δυνατός αέρας ήταν σκληρός εχθρός. Ένα πυρωμένο κλαδί στα κεραμίδια και η φωτιά, παρά την απελπισμένη προσπάθεια, μπήκε μέσα.
Ολα κάρβουνο!
Παρακολουθούσε από τα παράθυρα το μακάβριο θέαμα. Το πιάνο να γίνεται κάρβουνο και να καταρρέει. Χειρόγραφα, οικογενειακές φωτογραφίες, βιβλία γεμάτα νεανικές μνήμες, σημειώσεις, παρτιτούρες και αφιερώσεις από μεγάλα ονόματα, όπως ο Igor Stravinsky, να φουντώνουν. Όλα κάρβουνο! Κάρβουνο και το στούντιο Spectrum, έδρα της ανεξάρτητης δισκογραφικής του εταιρείας Utopia, όπου κατέγραφε έργα δικά του ή άλλων σημαντικών δημιουργών.
Του ήταν αδύνατο να διανοηθεί ότι τα μόνα που είχαν μείνει -ό,τι πλέον του ανήκε- ήταν το φανελάκι και το παντελόνι που φορούσε όταν βγήκε από το σπίτι ειδοποιημένος από τον γείτονά του συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλο. Δεν είχε μείνει ούτε μία φωτογραφία του πατέρα του. Είχε αποκοπεί από το παρελθόν, τις μνήμες του. Προσωπικά ημερολόγια, καταγραφές ψυχής, η προσωπική και καλλιτεχνική του ιστορία, κειμήλια ζωής, όλα είχαν χαθεί.
Η κινητοποίηση
Επρεπε να αρχίσει από το μηδέν. Χρειαζόταν ακόμα και μία οδοντόβουρτσα. Και μετά άρχισε το απόλυτο reset. Προσπαθούσε να φανταστεί πώς θα ήταν η ζωή αμέσως «μετά». Την έβλεπε ταπεινή, σχεδόν ασκητική, σαν ένας ζητιάνος που δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του. Αυτό που ιδίως τον ενθάρρυνε ήταν η τεράστια -έμπρακτη και μη- συμπαράσταση του κόσμου. Όλοι του έδιναν ελπίδες και κουράγιο. Η κινητοποίησή τους τον βοήθησε να σκεφτεί πώς θα μπορούσε να στηθεί κάτι σαν κι αυτό που υπήρχε πριν το διάβα της φωτιάς.
Στα τρίσβαθα όμως του μυαλού του όλα έμοιαζαν αδύνατα. Ήταν σαν η ζωή να του έστελνε ένα μήνυμα: ότι πρέπει να αλλάξει ρότα. Προς τα πού άραγε; Πολύ γρήγορα ο Βαγγέλης Κατσούλης συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε επιστροφή. Ότι έπρεπε να βρει έναν άλλον δρόμο, καθώς ένας βράχος έκλεινε κάθε δίοδο προς το παρελθόν. Το ίδιο βράδυ, όταν πια όλα είχαν τελειώσει, οι εκκλήσεις της κόρης του Δάφνης έπιασαν τόπο. Ένα μπάνιο, λίγα καθαρά ρούχα κι ένα κρεβάτι ήταν ό,τι χρειαζόταν.
Διεθνής συμπαράσταση
Η φωτιά, που πέρασε στις 5 το ξημέρωμα, συνέχιζε να σιγοκαίει ό,τι είχε απομείνει. Το επόμενο πρωί, αντικρίζοντας την καταστροφή, ο Βαγγέλης, απ’ τη φύση του άνθρωπος ενεργητικός, δεν το έβαλε κάτω. Η σκέψη του ήταν στο πώς θα γινόντουσαν όλα πάλι από την αρχή, κι ακόμα καλύτερα. Ανάμεσα σε όσους -και ήταν πολλοί- κινητοποιήθηκαν εμψυχώνοντάς τον, ο σημαντικός τρομπετίστας της jazz -γιος του Karlheinz Stockhausen-, ο Markus, το πρώτο που έκανε ήταν να του στείλει μια σημαντική οικονομική ενίσχυση.
Με δική του πρωτοβουλία, γνωστοί και ανώνυμοι φίλοι και συνάδελφοι από όλη την Ευρώπη συμμετείχαν σε ένα εντυπωσιακό για τα ελληνικά δεδομένα διεθνές «crowd funding» με σημαντικά οικονομικά αποτελέσματα. Φίλος και συνάδελφος μουσικός τον συνάντησε φέρνοντάς του μια βαλίτσα γεμάτη με ολόφρεσκα ρούχα. Πολλοί του πρόσφεραν βιβλία. Άλλοι, πάλι, τον καλούσαν να μείνει σπίτι τους προσφέροντάς του θαλπωρή.
Βαγγέλης Κατσούλης, ο δημιουργός
«“Πάνω απ’ όλα είναι ένας καλός άνθρωπος” ακούει να λένε συχνά. Σ’ αυτό δίνει μεγαλύτερη σημασία. Δηλώνει αγρότης στο κτήμα του, στην Παλλήνη, “καλλιεργητής των ήχων” και ερασιτέχνης μουσικός, αν και βρίσκεται στο μουσικό παιχνίδι κάπου σαράντα χρόνια». Αυτά έγραφε η ΑΥΓΗ για τον Βαγγέλη Κατσούλη τον Φεβρουάριο του 2020. Μετά, όμως, τη λαίλαπα της φωτιάς του καλοκαιριού του 2022, σχεδόν τίποτα δεν ισχύει πια.
Ξεκίνησε να ηχογραφεί στα χρόνια της Praxis Records του Γιαννουλόπουλου με τη «Minimal Suite», που παίχτηκε στην αίθουσα συναυλιών του Ινστιτούτου Goethe της Αθήνας στη διάρκεια των Praxis Festivals της δεκαετίας του 1980.
Είχαν, όμως, προηγηθεί συναυλίες ηλεκτρονικής μουσικής και τα Μουσικά Εργαστήρια του Τρίτου στα φωτεινά χρόνια του Τρίτου του Μάνου Χατζιδάκι.
Αυτές του οι μουσικές ήταν το αποτέλεσμα της διακοπής των ιατρικών του σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Giessen, όταν, παρά τη σθεναρή αντίσταση των γονιών του, που τον ήθελαν γιατρό, ο Κατσούλης έπεσε με τα μούτρα στη μουσική, που τελικά επικράτησε στη ζωή του. Πήγε στο ωδείο κρυφά. Στη Γερμανία πια, πήρε τη μεγάλη απόφαση. Τελευταίος το έμαθε ο πατέρας του, που κόντεψε να πάθει συγκοπή.
Ακολούθησαν οι παρουσιάσεις έργων του στο Goethe από το Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής του αλησμόνητου δάσκαλου Θόδωρου Αντωνίου αλλά και στο Ηρώδειο, με μαέστρο τον Günther Becker. Έργα του παίχτηκαν από την ΚΟΑ αλλά και τη Συμφωνική Ορχήστρα της Κρακοβίας. Μετά ήρθε ο μινιμαλισμός. Ο Βαγγέλης προσπάθησε να εφεύρει τον τρόπο γραφής αυτής της μουσικής ώσπου συναντήθηκε με τον John Cage στο Λονδίνο το 1981.
Ο Cage άκουσε τα έργα του, αλλά ποτέ δεν εξέφρασε κάποια γνώμη. Ήθελε ν’ αφήσει τα πράγματα να εξελίσσονται φυσικά. Όταν, όμως, αναφερόταν στην επικρατούσα νεοϋορκέζικη μινιμαλιστική σχολή των Steve Reich και Philip Glass, την απομυθοποιούσε, λέγοντας ότι τα έργα του Βαγγέλη Κατσούλη ήταν... καλύτερα!
Οντας στη Ελλάδα πια, φτάνει το γράμμα από την Αμερική. Αποστολέας του, το American Foundation for Performing Arts. Περιείχε μια, όχι αμελητέα, επιταγή «για τη συνέχιση του έργου σας». Ήταν το αποτέλεσμα της εκτίμησης του ίδιου του John Cage, που ήταν μέλος του Δ.Σ. του ιδρύματος.
Πολύτιμες συνεργασίες
Εκείνη την εποχή, με την προτροπή του Γιαννουλόπουλου, ο Βαγγέλης άρχισε να συνδυάζει τη μινιμαλιστική μουσική με την jazz, παρουσιάζοντας τα νέα έργα του στο Praxis Festival, και να κάνει πολύτιμες για το μέλλον γνωριμίες και νέες συνεργασίες: David Lynch, Μηνάς Αλεξιάδης, Γιώργος Μαγκλάρας.
Με αφορμή τη συναυλία για την παρουσίαση του έργου του, παραγγελία του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί με τον Markus, τον τρομπετίστα της jazz, γιο του μεγάλου οραματιστή της μουσικής του 20ού αιώνα Karlheinz Stockhausen, και τον Νορβηγό μπασίστα Arild Andersen. Οι δύο σπουδαίοι σολίστες οδήγησαν τις συνθέσεις του, τη μουσική του, ψηλά.
Ο Κατσούλης ηχογραφεί τον δίσκο «Through the dark» για τη Lyra μαζί μ’ αυτούς τους διεθνώς καταξιωμένους μουσικούς. Αργότερα πλαισιώθηκαν από το τενόρο σαξόφωνο του Νορβηγού Bendik Hoffseth των Νεοϋορκέζων Steps Ahead, τον γεννημένο στη Σαρδηνία δημιουργικό τρομπετίστα Paolo Fresu και τον Paul Wertico, τον ντράμερ του Pat Metheny. Συμμετείχαν ακόμα οι έξοχοι Έλληνες πιανίστες Βασίλης Τσαμπρόπουλος και Τάκης Φαραζής.
Ακολούθησε το «Silent voyage», άλμπουμ για τη Libra Music, και το μαγικό «An unbearably short glance», απ’ όπου ξεχώριζε η διασκευή της μουσικής ενός έργου του Händel. Το άλμπουμ «Exile of dreams» κυκλοφόρησε από την ιστορική Blue Note Records το 2007. Η ατμόσφαιρά του είναι διαποτισμένη από το δράμα της μεγάλης οικολογικής καταστροφής που υπέστη (και) τότε η Ελλάδα από τις φωτιές. Χρόνια μετά, ήρθε η δική του καταστροφή.
Η μεγάλη συναυλία του Βαγγέλη
Μήνες πριν, ο υπερδραστήριος τρομπετίστας και φίλος Markus Stockhausen υλοποίησε ακόμα μία ιδέα του. Μαζί με τον θεμέλιο λίθο του ήχου της ECM μπασίστα Arild Andersen έπεισαν -ή μάλλον υποχρέωσαν- τον Βαγγέλη να παίξει πιάνο και ηλεκτρονικά, συμμετέχοντας στην ηχογράφηση ενός νέου δίσκου που πραγματοποιήθηκε στις πιο δύσκολες εποχές της πανδημίας. Τότε που οι μετακινήσεις αλλά και οι συναυλίες ήταν μια απαγορευμένη πρακτική. Πρόκειται για τη μαρτυρία μιας μακροχρόνιας φιλίας ανάμεσα στους τρεις.
Το «Across mountains», το οποίο κυκλοφόρησε το 2022, εμπνέει αυτή τη συγκινητική πρωτοβουλία. Τη μεγάλη συναυλία του Βαγγέλη το βράδυ της Κυριακής 12 Μαρτίου 2023 στο Hollywood της Λεωφόρου Βουλιαγμένης. Πρόκειται για μια συστράτευση καλλιτεχνών που στόχο έχει να συμβάλει στην αποκατάσταση της μεγάλης καταστροφής. Πρωτοστατεί ο φίλος κιθαρίστας και μουσικάνθρωπος Χρήστος Ταμπουρατζής, ο οποίος κάλεσε τους μουσικούς του χώρου να συμμετάσχουν με τη θερμή τους ανταπόκριση.
Ανάμεσα στους πρώτους, ανοίγοντας τη βραδιά της 12ης Μαρτίου, στη σκηνή θα ανέβει το πολυμελές συγκρότημα κρουστών Τύπανα (σ.σ.: όχι τύμπανα!) του Δημήτρη Δεσύλλα. Θα ερμηνεύσουν ένα έργο του Steve Reich. Στη συνέχεια, θερμή υπήρξε η ανταπόκριση των Human Touch των David Lynch, Σταύρου Λάντσια και Γιώτη Κιουρτσόγλου, που με το πάθος τους και τη δεξιοτεχνία τους θα ξεσηκώσουν το κοινό. Η βραδιά του Βαγγέλη θα κλείσει με το επταμελές συγκρότημα του Χρήστου Ταμπουρατζή. Οι τακτικοί συνεργάτες του μουσικοί θα συνοδεύσουν κάποιες έξοχες φωνές.
Καλλιτεχνική αναγέννηση
Στα τέλη της «χρονιάς της φωτιάς», ο Β. Κατσούλης άρχισε να γράφει και πάλι. Τρεις συνθέσεις -ακόμα στο χαρτί- τον βοηθούν να ανακαλύψει με χαρά έναν νέο εαυτό του με μια μουσική γεμάτη ομορφιά. Μουσική η οποία πηγάζει από μέσα του και παίρνει μορφή γεμάτη φως, μακριά από τα μαύρα γεγονότα που ανέτρεψαν τη ζωή του. Φίλη παλιά, βλέποντας μέρες μετά το «τοπίο της καταστροφής», αναφώνησε: «Στη ζωή μου όλη έχω δει μόνο έναν άνθρωπο να αναγεννάται από τις στάχτες με τέτοιον τρόπο. Κι αυτός είναι ο Βαγγέλης Κατσούλης».
Επιμέλεια: Μαρώ Καβαλιέρου
