Η Ιστορία μάς αφορά». Σ’ αυτή την κομβική φράση, που προτάσσουν στο πρωτότυπο φεστιβάλ με το οποίο γιορτάζουν τα 30 χρόνια λειτουργίας τους, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) συμπυκνώνουν τις επιδιώξεις και τις προτεραιότητές τους, τη διαδρομή ενός επιστημονικού φορέα που κρατά πάντα ανοιχτό δίαυλο επικοινωνίας με την κοινωνία. «Η ίδρυση των ΑΣΚΙ το 1992 καθιστούσε προσιτά στην ιστορική κοινότητα και σε κάθε ενδιαφερόμενο τα έως τότε περίκλειστα αρχεία, εφαρμόζοντας στην πράξη το δικαίωμα του πολίτη να γνωρίζει την Ιστορία του» λέει η αντιπρόεδρος των ΑΣΚΙ Πόπη Πολέμη, που αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει στην κεντρική έκθεση και στις πρωτότυπες εκδηλώσεις αυτού του πολυμορφικού Φεστιβάλ Ιστορίας, που πραγματοποιείται, από την περασμένη Πέμπτη ως τις 19 Φεβρουαρίου, στο Πάρκο Ελευθερίας, πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ, και διακτινίζεται σχεδόν σε όλη την Αθήνα. Η γνωστή ιστορικός μάς θυμίζει τη διαδρομή αλλά και τους ανθρώπους των ΑΣΚΙ, μας μιλάει για τη στόχευση και τις επιδιώξεις τους, αλλά και για την Ιστορία και την παραχάραξή της, σύνηθες φαινόμενο τα τελευταία χρόνια. Καθώς την ακούμε να εξηγεί ότι «αυτό που πρέπει να μας ανησυχεί είναι η υπαγωγή της Ιστορίας σε σκοπιμότητες κάθε λογής, η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας» σκεφτόμαστε ότι τα ίδια τα ΑΣΚΙ και το φεστιβάλ των γενεθλίων τους είναι μια πρώτης τάξεως απάντηση σε ανιστόρητες, ενίοτε προκλητικές διασυνδέσεις του παρόντος με το παρελθόν, όπως η τελευταία πρωθυπουργική παραπομπή στον ύμνο του ΕΑΜ. Αλλά και μια δελεαστική πρόταση για να διαπιστώσουν οι νέοι, κυρίως, πόσο «η Ιστορία μάς αφορά».
Τριάντα χρόνια ΑΣΚΙ. Γιατί να γιορτάζουμε αυτά τα γενέθλια;
Για να τιμήσουμε και να αναδείξουμε μια πλούσια και γόνιμη διαδρομή. Η εμβληματική φράση της διοργάνωσης «Η Ιστορία μάς αφορά» αποδίδει το στίγμα όχι μόνο του Φεστιβάλ Ιστορίας, αλλά των ίδιων των ΑΣΚΙ, ενός κεντρικού αρχειακού θεσμού, ο οποίος μέσα σε 30 χρόνια έχει μετεξελιχτεί σε ένα πολυδύναμο ερευνητικό ινστιτούτο για τη σύγχρονη ελληνική πολιτική και κοινωνική Ιστορία, ζωντανό και δραστήριο κύτταρο, ανοιχτό στην κοινωνία, που υπηρετεί τη μνήμη και τον στοχασμό.
Ας πάμε πίσω στον χρόνο. Σε ποιο περιβάλλον δημιουργήθηκαν τα ΑΣΚΙ και ποια κενά ενδεχομένως ήρθαν να καλύψουν; Ποια τομή δημιούργησε η ίδρυση των ΑΣΚΙ στο αρχειακό τοπίο της χώρας και στην ιστορική κοινότητα;
Τα «ανοιχτά αρχεία» που πρέσβευαν ο πρωτεργάτης των ΑΣΚΙ Φίλιππος Ηλιού και η ιδρυτική ομάδα αποτελούσαν μια σαφή ρήξη με την παράδοση των «απόρρητων ντοκουμέντων» και της άνωθεν εκπορευόμενης ιστοριογραφίας που υπηρετούσε τις εκάστοτε κομματικές γραμμές. Η ρίζα αυτής της ρήξης βρίσκεται στη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 και μεθοδεύτηκε στο πλαίσιο της Επιτροπής Ιστορίας του ΚΚΕ Εσωτερικού, η οποία, με πρόεδρο τον Νίκο Σβορώνο, ενθάρρυνε την ελεύθερη έρευνα πολύ πριν τις ανατροπές που σήμανε και σε αυτό το πεδίο το 1989. Πρώτη απτή απόδειξη της νέας αντίληψης για τη λειτουργία των κομματικών αρχείων ήταν, το 1979, η δημοσίευση από τον Φίλιππο Ηλιού στην ΑΥΓΗ τεκμηρίων για τον Εμφύλιο. Η ίδρυση των ΑΣΚΙ το 1992 καθιστούσε προσιτά στην ιστορική κοινότητα και σε κάθε ενδιαφερόμενο τα έως τότε περίκλειστα αρχεία, εφαρμόζοντας στην πράξη το δικαίωμα του πολίτη να γνωρίζει την Ιστορία του.
Τα ΑΣΚΙ είναι πάνω απ’ όλα οι άνθρωποί τους. Ποια είναι τα πρόσωπα-σταθμοί στην τριαντάχρονη διαδρομή τους;
Ηδη ανέφερα τον Φίλιππο Ηλιού, που υπήρξε πρόεδρος των ΑΣΚΙ έως τον θάνατό του, το 2004. Τον διαδέχτηκαν ο Σπύρος Ασδραχάς έως το 2015 και ο Ηλίας Νικολακόπουλος, που χάσαμε το περασμένο καλοκαίρι. Έχει μια σημασία να θυμηθούμε τον Αλέκο Παπαπαναγιώτου και τον Νίκο Κέντρο, που αποτέλεσαν τη ζωντανή μνήμη του αρχείου και τη γέφυρα από την προηγούμενη ζωή του στην προσφυγιά στη σύγχρονη μορφή με την οποία το γνωρίσαμε. Για την εδραίωση των ΑΣΚΙ κομβικός υπήρξε ο ρόλος του Γρηγόρη Γιάνναρου, και για να περιοριστώ στους πρεσβύτερους της ιδρυτικής ομάδας που δεν είναι πια ανάμεσά μας, να πω ότι σημαντική ήταν η συμβολή του Πάνου Δημητρίου, του Άγγελου Ελεφάντη, του Λεωνίδα Κύρκου, του Δημήτρη Σπάθη, της Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου και του Κώστα Φιλίνη. Ωστόσο, κρίσιμο για την επιτυχία των ΑΣΚΙ στάθηκε το γεγονός ότι από την αρχή πλαισιώθηκαν από νέους ανθρώπους που είχαν την περιέργεια να μυηθούν στη γνωστική περιπέτεια των «ανοιχτών αρχείων», αναπτύσσοντας έτσι μια απρόσμενη δυναμική.
Εκτός από επιστημονικός φορέας τα ΑΣΚΙ είναι και μια ανοιχτή, ζωντανή και κοινωνικά ενεργή κοινότητα.
Τα ΑΣΚΙ είναι όντως μια ζωντανή και κοινωνικά ενεργή κοινότητα ιστορικών κατά κύριο λόγο. Με τα εργαλεία της δουλειάς τους μελετούν την Ιστορία, αλλά οπωσδήποτε διαλέγονται με όσα απασχολούν την κοινωνία. Η εκπομπή, για παράδειγμα, «Ιστορία στο Κόκκινο», που εξακολουθεί με μεγάλη επιτυχία από το 2013, είναι ένας καθρέφτης αυτής τη διάδρασης. Το περιοδικό Αρχειοτάξιο είναι άλλο ένα βήμα που δίνει τη δυνατότητα σε γόνιμες συζητήσεις και παρεμβάσεις. Το τελευταίο τεύχος, λόγου χάριν, με αφιέρωμα στις «Προσφυγικές ιστορίες και την Αριστερά», αναδεικνύει την ιστορικότητα και την πολλαπλότητα του προσφυγικού φαινομένου, που έχει τις απολήξεις του σε όσα συμβαίνουν στις μέρες μας. Τέλος, μια και η συζήτηση γίνεται με την ευκαιρία του φεστιβάλ, ας πούμε ότι οι εκδηλώσεις που οργανώνονται στο πλαίσιο αυτό είναι σαφές πως φέρουν το στίγμα ανάλογων αναζητήσεων και προβληματισμών: συζητήσεις για «όσα δεν γνωρίζουμε και θέλουμε να μάθουμε» για τη Μεταπολίτευση, για τα 30 χρόνια αλβανικής μετανάστευσης, για τη σχέση λογοτεχνίας και Αριστεράς, για τα αρχεία σε μια μεταβατική περίοδο στα χρόνια της πανδημίας και στην ψηφιακή εποχή, για την Ιστορία από τα κάτω, για την ιστορική προσέγγιση της σκοτεινής εμπειρίας του βασανισμού ή περίπατοι στην Αθήνα του Ψυχρού Πολέμου και του φοιτητικού κινήματος είτε στα χνάρια της queer Αθήνας.
Πώς και με ποια στόχευση επιλέξατε την κεντρική έκθεση του φεστιβάλ των ΑΣΚΙ «Όταν όλα είναι δυνατά! 4 στιγμές του ελληνικού 20ού αιώνα στις συλλογές των ΑΣΚΙ»; Θέλετε να μας ξεναγήσετε στα εκθέματά της;
Κατ’ αρχάς, να σας πω ότι, εκτός από την κεντρική έκθεση, στις άλλες δύο αίθουσες σκιαγραφούνται και εικονογραφούνται τα «30 χρόνια δημοσίας παρουσίας» των ΑΣΚΙ, παρουσιάζεται ένα ενδεικτικό πανόραμα της τεκμηριωτικής παρακαταθήκης τους τιτλοφορημένο «30 χρόνια - 30 αρχεία από τις συλλογές των ΑΣΚΙ», με ιδιαίτερη έμφαση στο αρχείο της ΕΠΟΝ, ενώ παράλληλα εκτίθενται και ψηφιακές εφαρμογές.
Η κεντρική έκθεση, την ευθύνη της οποίας είχε ο Πολυμέρης Βόγλης, υπερβαίνοντας τη συνηθισμένη εξιστόρηση της διάψευσης και ήττας των συλλογικών οραμάτων, επιχειρεί να αποδώσει τέσσερις στιγμές ευφορίας, ανάτασης και ανοιχτών οριζόντων, έκρηξης δημιουργίας και αγωνιστικότητας: τη «μεγάλη στιγμή» της Αντίστασης 1941-1944, την «άνοιξη της δεκαετίας του 1960», τον «αγώνα για δημοκρατία και ελευθερία 1967-1974» και την «εποχή των μεγάλων αλλαγών 1974-1992». Και όλα αυτά μέσα από δεκάδες έγγραφα, φωτογραφίες, τρικ, αφίσες και ποικίλα έντυπα.
Σε μια κρισιακή περίοδο όπως η σημερινή, κυρίως σε μια περίοδο που ο ιστορικός αναθεωρητισμός κάνει αισθητή την παρουσία του, ποια Ιστορία διαβάζουμε;
Η αναθεώρηση της Ιστορίας δεν πρέπει να μας τρομάζει. Μην ξεχνάμε ότι η Αριστερά σε πολλά θέματα υπήρξε δύναμη ριζικής αναθεώρησης του κυρίαρχου ιστορικού λόγου - π.χ., Κρυφό Σχολειό. Αυτό που πρέπει να μας ανησυχεί είναι η υπαγωγή της Ιστορίας σε σκοπιμότητες κάθε λογής, η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας, για να ξαναθυμηθούμε τον Φίλιππο Ηλιού. Μόνο έλλογο αντίδοτο είναι η μέθοδος του ιστορικού: η ερευνητική-τεκμηριωτική προεργασία, η επιστημονική εμβάθυνση και η αφηγηματική σαφήνεια όταν μιλάμε για το παρελθόν. Θέλουμε μια ιστοριογραφία που μπορεί να διαβαστεί και από τους μη ειδικούς, χωρίς όμως το άγχος της εκλαΐκευσης να οδηγεί στην αναπαραγωγή μύθων και βολικών στερεοτύπων.
Πώς συμβάλλει ένας επιστημονικός φορέας, όπως τα ΑΣΚΙ, ώστε να μην παραχαράσσεται η ιστορική γνώση;
Τα ΑΣΚΙ από την ίδρυσή τους επέμειναν να συζητούν για το παρελθόν με όρους επιστημονικής επάρκειας. Το ζητούμενο δεν είναι να συμφωνήσουμε σε όλα. Η Ιστορία είναι συγκρουσιακό πεδίο και αυτό είναι που την κάνει γοητευτική. Υπάρχει, όμως, μια κόκκινη γραμμή: η παραβίαση των κανόνων του παιχνιδιού. Τα ΑΣΚΙ προσφέρουν από την άποψη αυτή ένα υπόδειγμα για το πώς η πολιτική -με την ευρεία έννοια- αντίληψη για την Ιστορία συνδυάζεται με διανοητική ευρυχωρία και, φυσικά, την τήρηση των προϋποθέσεων για κάθε επιστημονική συζήτηση.
Πώς βλέπετε να διαμορφώνεται το μέλλον των ΑΣΚΙ, ποιες είναι οι στοχεύσεις και οι πρωτοβουλίες σας για το επόμενο διάστημα;
Ελπίζουμε πρώτα-πρώτα να συνεχίσει να πλαισιώνεται και να αναζωογονείται από νέους ανθρώπους. Τα ΑΣΚΙ είναι ανάμεσα στα άλλα και ένας χώρος μαθητείας, είτε με τα σεμινάρια και τις διαλέξεις που οργανώνουν είτε με τη δυνατότητα που προσφέρεται σε νέους επιστήμονες να δημοσιοποιήσουν τα πορίσματα της έρευνάς τους.
Αν η διαδρομή των ΑΣΚΙ μπορεί συμβατικά να περιγραφεί από τα «ανοιχτά αρχεία» στα «ΑΣΚΙ ανοιχτά στην κοινωνία», η ανοιχτοσύνη αυτή είναι σήμερα πολυδιάστατη και σαφώς πλέον προϋποθέτει τις ατέρμονες δυνατότητες του Διαδικτύου. Οπωσδήποτε η αξία των ψηφιακών προγραμμάτων, εφαρμογών και εκθέσεων των ΑΣΚΙ, για τα οποία έχει καταβληθεί μεγάλος κόπος εδώ και δύο δεκαετίες, έγινε οφθαλμοφανής στην περίοδο της καραντίνας. Άρα, οι προσπάθειες θα ενταθούν προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς να παραγνωρίζονται η κλασική αρχειονομική δουλειά, αλλά και η παραδοσιακότερη εκδοτική μας παρουσία.
Επίσης, τα ΑΣΚΙ έχουν επωφελώς συνεργαστεί με ελληνικούς και ξένους φορείς προς ποικίλες κατευθύνσεις, συνεργασία που διαρκώς εμπλουτίζεται και διευρύνεται. Ας επισημάνω, μάλιστα, ότι θέλουν να λειτουργήσουν ως φορέας-κέντρο για τη διατήρηση της μνήμης αλλά και των τεκμηρίων των πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων που έχουν συγκεντρώσει άλλες συλλογικότητες, όπως συνέβη ήδη με τις συλλογές της ΕΔΙΑ και της ΕΜΙΑΝ.
Τέλος, θα ήθελα να κάνω μια ιδιαίτερη μνεία στα ΑΣΚΙ ως παραγωγό της ιστορικής μνήμης του παρόντος. Στις πρωτοβουλίες, δηλαδή, για τη συγκέντρωση τεκμηρίων που αφορούν τη συγχρονία, με τελευταία «επιτυχία» το «Voicing the Albanian experience», τη δημιουργία, δηλαδή, ενός αρχείου προφορικών μαρτυριών και τεκμηρίων για την αλβανική μετανάστευση (χρηματοδότηση: Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Columbia).
