Φυλλομετρώντας την πρόσφατη, τόσο πλούσια, εκδοτική σοδειά, μου έρχονται στο μυαλό οι στίχοι του Εμπειρίκου: «Γιατί όποια κι αν είναι η εποχή, ο πόθος είναι πάντα θέρος». Πόθος. Επιθυμία για σώματα, ταξίδια, εμπειρίες, διαβάσματα. Η βαλίτσα, βέβαια, έχει περιορισμένο χώρο, αλλά οι δυνατότητες είναι απεριόριστες. Το ίδιο και οι προοπτικές. Θα αναφερθούμε εδώ σε κάποια βιβλία της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής, στη θέση των οποίων, βέβαια, θα μπορούσαν να είναι άλλα, εξίσου σημαντικά, εξίσου όμορφα, εξίσου μοναδικά. Όρεξη για διάβασμα να υπάρχει!
Καλό καλοκαίρι, λοιπόν.
Ξένη πεζογραφία
Το 1944 ο Hans Fallada, σε ένα κελί ναζιστικής φυλακής, περιτριγυρισμένος από ψυχασθενείς δολοφόνους και υπό το άγρυπνο βλέμμα των φρουρών, εκτός από κάποια διηγήματα και τον «Πότη», αρχίζει να καταγράφει τις αναμνήσεις του, το μίσος του, αλλά και τους συμβιβασμούς που αναγκάστηκε να κάνει στα 12 χρόνια εθνικοσοσιαλισμού. Αυτές οι καταγραφές συγκεντρώνονται και εκδίδονται πρώτη φορά από τις εκδόσεις Gutenberg στο «Ξένος στη χώρα μου, ημερολόγιο φυλακής 1944», σε μετάφραση της Σίσσυς Παπαδάκη. Ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο από την εξαίσια πένα του Φάλαντα.
«Ο έφηβος» του μεγάλου Φιοντόρ Ντοστογέφσκι δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά με την «Άννα Καρένινα» του Τολστόι. Γραμμένο λίγο πριν από τους «Αδελφούς Καραμάζοφ», ένα μνημειώδες έργο με πληθωρική δράση, καταιγιστικούς ρυθμούς και σύνθετους χαρακτήρες που σε αιχμαλωτίζει στις σελίδες του με την ατμόσφαιρα και τις αναφορές του. Μια έκδοση-κόσμημα των εκδόσεων Άγρα, σε μετάφραση Ελένης Μπακοπούλου.
Η «Εμμονή» της Αντόνια Σούζαν Μπάιατ, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση Κατερίνας Σχινά, τιμήθηκε το 1990 με το Βραβείο Booker. Πολυσέλιδο, πολυεπίπεδο και ευφυές, το κορυφαίο μυθιστόρημα της Μπάιατ δεν είναι μόνο μια σάτιρα για την πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά, καθώς συμπλέει το παρόν με το παρελθόν, μια γοητευτική σπουδή στη γλώσσα και στην αφήγηση.
Ο νομπελίστας Ισαάκ Μπασέβις Σίνγκερ, ένας μετρ της αφήγησης, εκτός από σπουδαία μυθιστορήματα έχει γράψει και διηγήματα. Εννέα από αυτά ανθολογούνται στον τόμο «Γκίμπελ ο σαλός και άλλες ιστορίες», σε μετάφραση Βάιου Λιάπη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη. Ένας κόσμος ονείρου, παραμυθητικής διάθεσης και δεισιδαιμονίας ζωντανεύει στις σελίδες του: ο κόσμος των εβραϊκών κοινοτήτων της ανατολικής Ευρώπης. Άλλοτε με χιούμορ και άλλοτε με μια πικρή μελαγχολία.
Το «Σαν σκόνη στον άνεμο» του Λεονάρδο Παδούρα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση Κώστα Αθανασίου, είναι ένα πολιτικό μυθιστόρημα για το μεγάλο θέμα των καιρών μας, που δεν είναι άλλο από αυτό της εξορίας. Ο Παδούρα ανατέμνει κάθε φορά και άλλη πτυχή της Ιστορίας της Κούβας με έναν τρόπο άμεσο, σπαρακτικά οδυνηρό, υπαρξιακά ανυπεράσπιστο και γι’ αυτό συγκλονιστικό. Σπουδαίος αφηγητής.
Από τις εκδόσεις Αντίποδες κυκλοφορούν, σε μετάφραση Θοδωρή Δασκαρόλη, τα «Διηγήματα» του Χάινριχ Φον Κλάιστ, ενός ανθρώπου που αποτελεί σημείο αναφοράς της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Θεατρικός συγγραφέας, ρομαντικός ποιητής, πρόδρομος του μοντερνισμού κι ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς του 19ου αιώνα. Ασθματικός ρυθμός, υπόγειο χιούμορ, ρωμαλέα αφήγηση, αμφισημία, ανατροπή κάθε λογοτεχνικής σύμβασης.
Το «Αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού» του Σαντιάγο Ρονκαλιόλο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση Κώστα Αθανασίου, είναι ένα μυθιστόρημα υπαινικτικό, με απαράμιλλο ρυθμό και στοιχεία θρίλερ για το μη τετελεσμένο παρελθόν, για όλα όσα έρχονται απρόσμενα στην επιφάνεια και ανατρέπουν τα δεδομένα, για την υπακοή και τη συγκάλυψη. Από έναν σημαντικό αντιπρόσωπο της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.
Μετά τον «Σταθμάρχη Φαλλμεράυερ» του Joseph Roth, άλλες δύο νουβέλες του κυκλοφορούν σε έναν μικρό τόμο από τις εκδόσεις Άγρα, σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου και Άγγελου Αγγελίδη. «Ο θρίαμβος της ομορφιάς» είναι μια πικρή, κυνική ιστορία για τον έρωτα και την απιστία. «Η προτομή του αυτοκράτορα», μια σπουδαία ελεγειακή ιστορία για τη μεταπολεμική απώλεια της πατρίδας και του κόσμου της. Απολαυστικές αφηγήσεις από τον άνθρωπο για τον οποίο ο Στέφαν Τσβάιχ έλεγε το εξής: «Δεν μας άφησε ούτε μια φράση που να μην φέρει τη σφραγίδα της καλλιτεχνικής τελειότητας».
«Το όνειρο της Ζέλμα» της Γερμανίδας Μαριάννα Λέκι, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg, σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου, έχει μεταφραστεί σε τουλάχιστον 20 γλώσσες και έχει γίνει μπεστ σέλερ παγκοσμίως. Πρόκειται για ένα παραμύθι υπαρξιακής κοπής, στο οποίο συμπλέουν αρμονικά η πραγματικότητα με τη φαντασία, το φως με τη σκιά, τα γεγονότα και όσα αυτά αφήνουν στις συνειδήσεις και στο υποσυνείδητο των ηρώων. Αφήγηση με επίγευση τρυφερότητας και ανθρωπιάς.
Ορμώμενη από ένα προσωπικό, βαθιά τραυματικό γεγονός, την παράνομη έκτρωση, δηλαδή, που αναγκάστηκε να κάνει στη Γαλλία του 1963, η Annie Ernaux, κοιτώντας κατάματα τον αναγνώστη, με ευθύτητα και τόλμη, γράφει «Το γεγονός», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση Ρίτας Κολαΐτη. Καταγράφει την επίπονη διαδρομή που διέτρεξε μέχρις ότου χρησιμοποιήσει το μόνο όπλο που είχε από την αρχή στα χέρια της: την ίδια τη διαδικασία της γραφής.
Ελληνική πεζογραφία
Ας περάσουμε τώρα στην πλούσια, τόσο σε ποσότητα όσο και σε ποιότητα, εγχώρια βιβλιοπαραγωγή.
Η αφήγηση ξεκινά στην αρχή του 20ού αιώνα και φτάνει μέχρι τη δεκαετία του ’60, λίγο πριν από τη χούντα, με την Ιστορία να είναι πανταχού παρούσα και να καθορίζει τις ζωές των ηρώων, όπως αυτή της άπιαστης, παράξενης δασκάλας Ματούλας Μυλλέρου, που ψάχνει απεγνωσμένα τις ρίζες της και η οποία δίνει και τον τίτλο στη νουβέλα του Δημήτρη Νόλλα «Ματούλα Μυλλέρου, πάροικος και παρεπίδημος», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος. Μακροπερίοδος, πυκνός και αμφίσημος ο λόγος του Νόλλα, μοιάζει σαν να κλείνει έναν κύκλο τον οποίο είχε ανοίξει με την εμβληματική «Πολυξένη» του 1974.
Το παρόν συμπλέει με το παρελθόν, καθώς η Ρέα Γαλανάκη στο μυθιστόρημα «Εμμανουήλ και Αικατερίνη - Τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη, αναζητεί τα ίχνη και τις διαδρομές των γονιών της μέσα από τα ιστορικά γεγονότα που καθόρισαν την εποχή τους. Από την οικογένεια εκκινούν και στην οικογένεια καταλήγουν τα πάντα, μοιάζει να πιστεύει η Γαλανάκη, και όπως λέει η ίδια: «Στο κάτω κάτω οι γονείς είναι ο ένας μόνο από τους πολλούς καθρέφτες της αυτογνωσίας μας, ίσως ο πιο σκληρός αλλά και τρυφερός καθρέφτης». Ένα σύνθετο γοητευτικό ανάγνωσμα.
Η άχρονη ονειρική Κάκια είναι άλλη μια αξέχαστη ηρωίδα από αυτές που ξέρει να δημιουργεί η μεγάλη Μάρω Δούκα. Η Κάκια διεκδικεί το δικαίωμά της να αφηγηθεί, γράφοντας τη δική της ιστορία, στο μυθιστόρημα «Να είχα, λέει, μια τρομπέτα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Κρατώντας από το χέρι, διά βίου, τις τρεις γιαγιάδες της, επιστρέφοντας με άλλα λόγια «στα σπήλαια της παιδικής ηλικίας», μας χαρίζει μια γρήγορη πολυεπίπεδη αφήγηση που ρέει σαν νεράκι και συμπαρασύρει.
Σκηνική δομή σαν να διαβάζεις κινηματογραφικό σενάριο, μικρές προτάσεις, ελλειπτικοί, υπαινικτικοί διάλογοι, ημερολογιακές καταγραφές είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της νουβέλας του σπουδαίου Θανάση Βαλτινού με τον τίτλο «Νέα Σελήνη. Ημέρα πρώτη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εστία. Η αδήριτη συμπόρευση του έρωτα με τη φθορά και τον θάνατο βρίσκεται στο κέντρο της αφήγησης του Βαλτινού. Δυο αγόρια οδηγούνται προς την ενηλικίωση μέσω της λαγνείας, αλλά και του θανατικού που υπάρχει παντού γύρω και τα περιτυλίγει. Ευθύς, πυκνός, τολμηρός, σαγηνευτικός.
Η συλλογή διηγημάτων του Θεόδωρου Γρηγοριάδη με τον θαυμάσιο τίτλο «Η νοσταλγία της απώλειας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη και είναι ακριβώς αυτό που δηλώνει: μια αίσθηση νοσταλγίας κυριαρχεί παντού, όχι τόσο ή όχι μόνο για όλα τα οριστικά χαμένα, αλλά, κυρίως, για την ίδια την έννοια της απώλειας. Καθώς προχωρούν οι διηγήσεις, που είναι χωρισμένες σε τρεις ενότητες κι έναν επίλογο, σχηματίζεται αποσπασματικά, όπως πάντα αποσπασματική είναι και η μνήμη, η προσωπική ιστορία, πραγματική ή επινοημένη δεν έχει σημασία, του αυτοβιογραφούμενου. Οξυδέρκεια, παρατηρητικότητα και ευαισθησία από έναν πολύ σημαντικό συγγραφέα.
Τριάντα επτά μέρες μιας οδυνηρής πορείας. Η Ταξιαρχία Αόπλων Ρούμελης, υπό την αρχηγία του Γιώργου Γούσια, ξεκινά να μεταφέρει εφεδρείες για τον Δημοκρατικό Στρατό από τη Βράχα ως τη Μακεδονία, με τον Κυβερνητικό Στρατό στο κατόπι της, στο βραβευμένο με το Βραβείο του Αναγνώστη για το 2022 μυθιστόρημα του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη «Το χιόνι των Αγράφων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη. Ο άνθρωπος στη δίνη της Ιστορίας. Μια συγκλονιστική σπονδυλωτή αφήγηση για το τραύμα, για τα δεινά και τα πάθη της Αριστεράς.
Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορεί το ολιγοσέλιδο μυθιστόρημα της Γεωργίας Συλλαίου «Ο δικός της καθρέφτης», η οποία καταφέρνει να μιλήσει για το αποτρόπαιο με τον πιο υπαινικτικό και διακριτικό τρόπο. Βάζοντας τις ψηφίδες τη μια δίπλα στην άλλη με μια αργή τελετουργική διαδικασία, δημιουργεί εκείνη τη μία μεγάλη εικόνα, η οποία περικλείει την έκφραση του ανομολόγητου, υποχθόνιου Κακού. Μια πυκνή, αργή, αγωνιώδης αφήγηση που φωτίζει τις σκιές τόσο όσο για να παραμείνουν σκιές.
«Το μαύρο φόρεμα του κόρακα» τιτλοφορείται η συλλογή διηγημάτων του Θοδωρή Γκόνη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα. Εφτά διηγήματα απαράμιλλου ρυθμού που διαβάζονται με μια ανάσα, όπως μοιάζουν να έχουν γραφτεί κιόλας. Οι τόποι είναι άνθρωποι και οι άνθρωποι ολόκληροι τόποι. Ο Γκόνης ανασυνθέτει το παρελθόν, επινοώντάς το εκ νέου. Ξαναθυμάται όσα δεν ξέχασε ποτέ.
Καθώς γράφονταν αυτές οι γραμμές, κυκλοφόρησαν άλλα δύο δελεαστικά και υποσχόμενα βιβλία.
Η συλλογή διηγημάτων του δημοσιογράφου Νίκου Κουρμουλή με τον τίτλο «Άπνοια» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κείμενα. Όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο, πρόκειται για μια συλλογή που ρίχνει φως στις διαφορετικές όψεις της ψυχικής μας διάστασης. Ιστορίες που μιλούν για την εσωτερική εξορία, τον έρωτα, τη μνήμη, τις εκδοχές μας.
Από τις εκδόσεις Ποταμός κυκλοφορεί το μυθιστόρημα της Ισμήνης Καρυωτάκη «Φυγόδικος δεν ήμουν». Διαβάζουμε: Στην κεντρική πλατεία μιας πόλης στη βόρεια Ελλάδα το άγαλμα της Αυτής Μεγαλειότητας της Βασίλισσας των Ελλήνων έχει καθαιρεθεί. Στο ίδιο σημείο, στη διαφημιστική πινακίδα του πρώτου κινηματογράφου της πόλης, ποζάρει γυμνή η Ζωή Λάσκαρη. Το έργο που παίζεται είναι «Ο κατήφορος». Αυτή ακριβώς η ιστορική και χρονική συγκυρία τυλίγει σαν νήμα τη ζωή και το πεπρωμένο των ηρώων στο «Φυγόδικος δεν ήμουν».
