Στον κινηματογράφο "Δαναό" της Αθήνας προβάλλεται αυτές τις ημέρες το ντοκιμαντέρ "Latin Noir" σε σενάριο και σκηνοθεσία του συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Ανδρέα Αποστολίδη. Μια πολυετής έρευνα για το "sui generis" της λατινοαμερικανικής αστυνομικής λογοτεχνίας που αποτυπώθηκε σε βιβλίο με τον ομώνυμο τίτλο από τις εκδόσεις Άγρα. Ο συγγραφέας μαζί με τον Κρίτωνα Ηλιόπουλο ταξίδεψαν από το 2016 έως την έναρξη της πανδημίας στη Χιχόν, το Μεξικό, τη Βαρκελώνη, την Καστεγιόν και το Μπουένος Άιρες, συνομίλησαν με 23 συγγραφείς, μεταξύ αυτών με τον Leonardo Padura, τον Luis Sepuldeva, τον Paco Ignasio Taibo, την Claudia Pineiro και τον Santiago Roncagliolo, που πρωταγωνιστούν στο ντοκιμαντέρ. Διαβάσαμε το βιβλίο, είδαμε το ντοκιμαντέρ και συζητήσαμε με τον συγγραφέα και σεναριογράφο.
Από πότε "σκαλώσατε" στη Λατινική Αμερική;
Το ενδιαφέρον μου ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990, όταν άρχισαν από τις εκδόσεις Άγρα να εκδίδονται τα βιβλία του Πάκο Τάιμπο, και στη συνέχεια όταν ξεκινάει η σειρά της Opera με διάφορους συγγραφείς από χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπως ο Μέμπο Τζαρντινέλι, ο Οσβάλντο Σοριάνο, ο Ρόλο Δίες, ο Λουίς Σεπούλβεδα, ο Ντανιέλ Τσαβαρία, ο Σαντιάγο Γαμπόα.
Η ενεργός δράση των συγγραφέων ενάντια στις δικτατορίες των χωρών τους ήταν κίνητρο για να προσεγγίσετε τη λογοτεχνία τους;
Με ενδιέφερε το στυλ τους και το παρελθόν τους. Όλοι ήταν παιδιά της δεκαετίας του 1970, είχαν λάβει μέρος στα κινήματα κατά των στρατιωτικών καθεστώτων και είχαν ασχοληθεί στη συνέχεια με το αστυνομικό μυθιστόρημα. Ήταν σαν να ξαναβρισκόταν μια διεθνής παρέα με καινούργιους όρους, της συγγραφής αστυνομικών ιστοριών. Ο Πάκο Τάιμπο διοργάνωσε το 1988 το ετήσιο φεστιβάλ της Χιχόν στην Ισπανία, τη Σεμάνα Νέγρα, Μαύρη Εβδομάδα, το οποίο έκτοτε συνεχίζεται ανελλιπώς, κι εκεί γνωρίσαμε σταδιακά τους πρωταγωνιστές του είδους. Όπως εκεί γνωρίστηκαν κι εκείνοι μεταξύ τους.
Ο Paco Ignasio Taibo γεννήθηκε στην Ισπανία, οι γονείς του κατέφυγαν στο Μεξικό για να γλυτώσουν από τη δικτατορία του Φράνκο, ήταν ακτιβιστής, δημοσιογράφος, συγγραφέας, δάσκαλος στις εργατικές συνοικίες του Μεξικό και παρών στη σφαγή στο Τλατελόλκο. Ο Leonardo Padura ήταν παιδί του κουβανέζικου σοσιαλισμού. Ο Louis Sepuldeva, μέλος της ένοπλης φρουράς του Αλιέντε της Χιλής, αντάρτης στη Βολιβία και τη Νικαράγουα και εξόριστος στο Αμβούργο της Γερμανίας. Οι αριστεροί γονείς του Περουβιανού Santiago Roncagliolo κατέφυγαν στο Μεξικό για να γλιτώσουν, ενώ ο ίδιος επέστρεψε στο Περού και είδε με τα μάτια του την τρομοκρατία.
Γιατί στη λατινοαμερικανική λογοτεχνία ο αστυνομικός δεν αποδίδει δικαιοσύνη, σε αντίθεση με τη σκανδιναβική;
Τον 21ο αιώνα, δύο είναι οι πιο σημαντικές τάσεις στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Το Νόρντικ Νουάρ και το Λάτιν Νουάρ. Η βασική διαφορά: στις σκανδιναβικές χώρες το έγκλημα το λύνει η αστυνομία, ο πρωταγωνιστής, ο θετικός ήρωας, μπορεί να έχει προσωπικά προβλήματα, να είναι αλκοολικός ή διαζευγμένος, είναι όμως πάντα αστυνομικός. Η απονομή δικαιοσύνης έξω από τον μηχανισμό του κράτους και της αστυνομίας είναι αδιανόητη. Στις χώρες της Λατινικής Αμερικής η αστυνομία αποτελεί κατά πλειοψηφία μέρος της ανομίας, ο θετικός ήρωας δεν είναι ποτέ αστυνομικός (και στις ελάχιστες περιπτώσεις που είναι πρόκειται για ιδιόρρυθμο, αντισυμβατικό χαρακτήρα, αν όχι για εντελώς αρνητικό). Κατά βάση, στο Λάτιν Νουάρ η δικαιοσύνη δεν απονέμεται, τα εγκλήματα αποσιωπώνται ή κουκουλώνονται.
Ποια τα χαρακτηριστικά των ντετέκτιβ που καλούνται να εξιχνιάσουν το "εθνικό" έγκλημα;
Ο Taibo χρησιμοποιεί τον Έκτορα Μπελασκοαράν Σέιν, έναν μονόφθαλμο μη τυπικό Μεξικανό, "που βλέπει τα μισά αλλά με καλύτερη εστίαση". Ο Κουβανός Padura χρησιμοποιεί τον Μάριο Κόντε, αντισυμβατικό αστυνομικό που συμμετέχει στη μαύρη αγορά, καπνίζει και πίνει πολύ, είναι μέρος του συστήματος, αλλά θέλει να υπερβεί τα όρια και να αποκαλύψει τις παθογένειές του. Ανήκει στην ηττημένη γενιά που νοσταλγεί την ουτοπία. Ο Μπελμόντε, ήρωας του Χιλιανού Sepuldeva, έχει στοιχεία αυτοβιογραφικά, πρώην μέλος της φρουράς του Αλιέντε, εξόριστος στη Γερμανία και μπράβος σε sex shop στο Αμβούργο, "γιατί τι άλλη δουλειά μπορεί να κάνει ένας 44χρονος εξόριστος στην Ευρώπη πρώην αντάρτης". Τέλος, ο Τσακαλτάνα, ήρωας του Περουβιανού Roncagliolo, είναι ο άνθρωπος που εξέταζε τα επιρρήματα και τα σημεία της στίξης επειδή φοβόταν να δει τι κρύβεται πίσω από τις λέξεις. Η δουλειά του συγγραφέα κάποτε σε Οργανισμό Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Περού ήταν να διορθώνει τόνους και κόμματα σε αναφορές για ανθρώπινες θηριωδίες...
Ποιοι ήταν οι προάγγελοι της γενιάς του 1970;
Ως προς τους συγγραφείς, είναι ο Αρτλ, ο Μπόρχες και ο Ροντόλφο Ουόλς. Όλοι Αργεντινοί λογοτέχνες. Και ο Ραφαέλ Μπερνάλ στο Μεξικό, που το 1969 γράφει το πρώτο αστυνομικό στο ύφος του "σκληρού" αμερικάνικου μυθιστορήματος, "Η συνωμοσία της Μογγολίας". Στη συνέχεια τη σκυτάλη παίρνει ο Πάκο Τάιμπο, αλλά και ο Κάρλος Φουέντες, που εμφανίζεται στο είδος το 1978 με "Το κεφάλι της Λερναίας Ύδρας".
Στη Χιλή γράφει ο Ραμόν Δίας Ετερόβιτς και στη Γερμανία ο άλλος Χιλιανός, ο εξόριστος Σεπούλβεδα, που θα καταλήξει στη Χιχόν.
Ξεκινάει να γράφει στο Μπουένος Άιρες ο Ρικάρντο Πίλια, δοκιμιογράφος στα χνάρια του Μπόρχες. Στην Κούβα, που καταφθάνει ύστερα από αεροπειρατεία, ξεκινάει να γράφει ο Ντανιέλ Τσαβαρία. Τους δύο αυτούς πολύ ιδιαίτερους συγγραφείς τού Λάτιν Νουάρ δεν πρόλαβα να τους κινηματογραφήσω, πέθαναν λίγο πριν τους συναντήσω.
Ο Λεονάρντο Παδούρα ξεκινάει να γράφει τέλη του 1980, όταν αρχίζει η μεγάλη οικονομική κρίση της Κούβας, και η Κλόντια Πινιέιρο μετά το 2000, όταν ξεκινάει η μεγάλη οικονομική κρίση της Αργεντινής, προάγγελος της δικής μας του 2010.
Πώς ήρθε στα χέρια σας το αρχειακό ιστορικό υλικό του ντοκιμαντέρ;
Είναι αποτέλεσμα έρευνας δεκαετιών στα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία. Πιο ειδικές όμως πηγές ήταν τα γυρίσματα του Αλέξη Γρίβα, θρυλικού διευθυντή φωτογραφίας του μεξικανικού σινεμά, που έτυχε να βρίσκεται στη Χιλή κατά το πραξικόπημα του Πινοτσέτ και μας έδωσε την άδεια να τα χρησιμοποιήσουμε, η ταινιοθήκη του Μεξικού που συμμετείχε στην παραγωγή και το Αρχείο του Εμφυλίου στο Περού.
Το ντοκιμαντέρ θα παιχτεί στον Καναδά και σε εμάς στην ΕΡΤ (που είναι συμπαραγωγός).
