Μπορεί να χωρέσει η Επανάσταση του 1821 σε 12 εικόνες; Παρακολουθώντας το "Ζωγραφικό Αφιέρωμα για την Παλιγγενεσία - Φρίζα με 12 εικόνες για την Ελληνική Επανάσταση του 1821" της Άννας Φιλίνη στο Ίδρυμα «Μιχάλης Κακογιάννης», διαπιστώνεις ότι μέσα στους 12 πίνακες της εικαστικής σύνθεσης μπορεί να χωρέσουν πολλά περισσότερα. "Ζωγραφίζω την Επανάσταση του 1821 σήμερα παίρνοντας υπόψη μου τα 200 χρόνια που μεσολάβησαν μέχρι σήμερα και ως ιστορικός, και ως πολιτισμικός χρόνος" λέει η Άννα Φιλίνη.
Η ιστορική και πολιτισμική διαχρονία που αναδεικνύεται στο έργο της, ο εικαστικός διάλογος που ξεδιπλώνεται από πίνακα σε πίνακα, η διεθνής διάσταση του ιστορικού γεγονότος αλλά και η διαλεκτική που αναπτύσσεται ανάμεσα στη ζωγραφική και άλλες τέχνες μαζί με την έκρηξη χρωμάτων στοιχειοθετούν το ηρωικό πάνθεον που δημιουργεί η γνωστή ζωγράφος και αρχιτεκτόνισσα.
Με αφορμή την εικαστική σύνθεσή της, συνομιλούμε για τις 12 συν πολλές ακόμα αφορμές που δημιουργούν οι πίνακές της για να σκεφτούμε ξανά το αποτύπωμα της Επανάστασης του 1821, 200 χρόνια μετά την έναρξή της.
Πώς εικονογραφείται η Επανάσταση του 1821 200 χρόνια μετά την έκρηξή της;
Πολλοί ζωγράφοι, Έλληνες και ξένοι, στη διάρκεια του 19ου αιώνα αποτύπωσαν σκηνές της Επανάστασης και με πολλή μεγάλη επιτυχία. Εγώ τη ζωγραφίζω σήμερα παίρνοντας υπόψη μου τα 200 χρόνια που μεσολάβησαν και ως ιστορικός, και ως πολιτισμικός χρόνος. Θέλησα πρώτα απ' όλα να δείξω ότι αυτή η Επανάσταση έπαιξε σημαντικό ρόλο στο γίγνεσθαι της εποχής της γιατί είναι και η μόνη επανάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα που κατάφερε να επιβιώσει και τελικά να νικήσει. Από την άλλη, θέλησα να μιλήσω και για τις πικρές και τις δυσάρεστες στιγμές αυτού του αγώνα, τους δύο εμφυλίους, τους πρόωρους θανάτους των αγωνιστών, τους διχασμούς, τις δύσκολες πολιορκίες. Ήθελα παράλληλα να αναδειχτεί και ο ρόλος των φιλελλήνων μέσα στον αγώνα. Με ενδιέφερε πολύ να δώσω χρώμα και εικαστική υπόσταση στην πολυπλοκότητα αυτού του σημαντικού γεγονότος και των ανθρώπων του, όπως επίσης και να καταδείξω και τις αντιφάσεις και τις διαφορετικές πλευρές των παραγόντων αυτού του αγώνα.
Αναπτύχθηκαν διάφορα συμφέροντα και αντιγνωμίες σ' αυτόν τον αγώνα.
Οι κοινωνικές αντιθέσεις υπήρχαν από το ξέσπασμα της Επανάστασης. Όμως ιστορικά είδαμε πώς εξελίχθηκαν αλλά και πώς κατά καιρούς ξεπεράστηκαν και επανήλθαν διάφορα γεγονότα. Για παράδειγμα, στον πίνακα που αποτυπώνω την Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου φαίνονται ξεχωριστά οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί, οι οποίοι δεν είχαν προσκληθεί, για να καταδείξω τις αντιπαραθέσεις που υπήρχαν πριν ακόμα ξεσπάσουν οι εμφύλιοι. Όμως τοποθετώ με σαφήνεια και το προοίμιο του πρώτου Συντάγματος, γιατί πιστεύω ότι αυτό ένωσε όλους για να επιτευχθεί τελικά το μέγα ζητούμενο, η ανεξαρτησία της πατρίδας μας.
Η έκθεση δομείται σε 12 πίνακες. Πώς χωράει μια επανάσταση σε 12 εικαστικές ιστορίες;
Είναι τόσο μεγάλη η ιστορία της Επανάστασης του 1821 σε βάθος και πλάτος, που θα χρειάζονταν τόμοι και τόμοι, ταινίες και ταινίες, και αμέτρητοι πίνακες για να καταδειχθούν το περιεχόμενο και η σημασία της για τη χώρα και τον κόσμο τότε και τώρα. Στην έκθεση δείχνω κάποιες καμπές αυτού του αγώνα τις οποίες με ενδιέφερε να δώσω και εικαστικά, αλλά έχω και μερικά κλειδιά σ' αυτή την αφήγηση. Ξεκινώ δείχνοντας στο φόντο την Ελευθερία του Ντελακρουά για να είναι σαφής η σχέση με τη Γαλλική Επανάσταση και τον Διαφωτισμό και ολοκληρώνω αυτή την εικαστική αφήγηση με την αναγνώριση το 1830 του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με κυβερνήτη τον Καποδίστρια και βασικούς πυλώνες τον Σολωμό, τον Μάτζαρο, τη χορωδία του Ορφανοτροφείου της Αίγινας να τραγουδούν τον Εθνικό Ύμνο. Στις δυο πλευρές αυτού του πίνακα βρίσκονται από τη μία η Μπουμπουλίνα, μια γυναίκα που εκπροσωπεί τους αγωνιστές, και από την άλλη ο Ζαν Πιερ Μπουαγιέ, ο Πρόεδρος της επίσης επαναστατημένης Αϊτής, του πρώτου κράτους που αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Ποιο ήταν το κλειδί για να αναπτύξεις αυτή τη σύνθεση αλλά και τις σκέψεις σου γύρω από την ίδια την Ιστορία;
Το κλειδί για να καταλάβει κανείς την εξέλιξη αυτής της σύνθεσης είναι η παράσταση όπου ο Θησέας μαζί με τον Κολοκοτρώνη αντιμετωπίζουν τον Μινώταυρο, γιατί ο Πλούταρχος, όταν στους "Βίους Παράλληλους" μιλάει για τον Θησέα, αναφέρει ότι οι Αθηναίοι τον είδαν να πολεμάει μαζί τους στη Μάχη του Μαραθώνα. Έτσι, κατά συνέπεια ο Θησέας, σκέφτομαι, μπορεί να κατεβαίνει και να αγωνίζεται κάθε φορά που εμφανίζεται ένας Μινώταυρος.
Γι' αυτό ζωγραφίζεις τον φαντάρο του 1940 μαζί με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τον Μπολιβάρ;
Ναι, αυτή είναι μια εμβληματική παράσταση, με την οποία θέλησα να τιμήσω το επικό ποίημα "Μπολιβάρ" του Νίκου Εγγονόπουλου. Αυτό που έκανε ο Εγγονόπουλος στο ποίημά του, πολύ πριν το επιχειρήσει η ιστοριογραφία, τη διασύνδεση δηλαδή της Επανάστασης του 1821 με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες της εποχής της αλλά και με τον μεγάλο πόλεμο του 1940 στην Αλβανία, εγώ θέλησα να το αποτυπώσω εικαστικά. Επειδή οι αγώνες για την ελευθερία συνεχίζονται έτσι και σε επόμενη παράσταση της σύνθεσης, έβαλα δίπλα από τον Κολοκοτρώνη, που κατεβαίνει έφιππος από το βουνό, έφιππο πάλι τον στρατηγό Σαράφη. Έτσι στέκονται πλάι-πλάι στον ίδιο πίνακα αυτές οι δύο ηγετικές φυσιογνωμίες δύο διαφορετικών ιστορικών στιγμών.
Γιατί έβαλες τον Σαράφη για να καταδείξεις την Αντίσταση και όχι, ας πούμε, τον Άρη, που ήταν ο αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ;
Γιατί ο Σαράφης πέρασε από τον εθνικό στρατό στην ηγεσία του ΕΛΑΣ και μ' αυτόν τον τρόπο ήθελα να γίνεται σαφές ότι ουσιαστικά ο ΕΛΑΣ εκπροσώπησε τον αγώνα της Εθνικής Αντίστασης. Και επειδή η Ιστορία είναι καταγεγραμμένη, ας τολμάμε να παρουσιάζουμε όλες τις πλευρές τής αλήθειας και μέσα από την τέχνη.
Γι' αυτό εμπλέκεις και τον Εμφύλιο στην αφήγησή σου για το 1821;
Βεβαίως. Οι εμφύλιοι στη χώρα συνεχίστηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, δυστυχώς και μετά απ' αυτή, και έπαιξαν πολύ αρνητικό ρόλο για την εξέλιξη της χώρας και του λαού μας. Μεγάλη ευθύνη έχουν αυτοί που υπονόμευαν πολύ συχνά μαζί με τους ξένους ή και στην υπηρεσία τους τους αγώνες για την ελευθερία στον τόπο μας. Βέβαια, οι διεθνείς συγκυρίες και η ανάγκη να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι διεθνείς συσχετισμοί για τη χάραξη της πολιτικής γραμμής μέχρι την εκάστοτε νίκη είναι πάρα πολύ σημαντικοί παράγοντες, είναι καθοριστικοί για το ζήτημα των συμμαχιών. Όμως ο κύριος παράγοντας για τη νίκη της Επανάστασης του 1821 ήταν η αντοχή, η δύναμη, ο ηρωισμός αυτού του λαού απέναντι στον εχθρό. Απέναντι στον μεγάλο κίνδυνο παραμέρισαν τελικά τη διχόνοια. Μακάρι να μπορούμε πάντα να το καταφέρνουμε.
Σ' αυτή την εικαστική συνομιλία με την Ιστορία εμπλέκεις τη σφαγή της Χίου το 1822, την καταστροφή της Σμύρνης το 1922 και την προδοσία της Κύπρου το 1974. Πώς χωράνε τρία μεγάλα ιστορικά τραύματα σε έναν πίνακα;
Είναι τρία μεγάλα εθνικά τραύματα τα οποία τελικά είναι νωπά στην ψυχή του λαού μας. Γι' αυτό από την ώρα της σύλληψης αυτής της σύνθεσης είχα αποφασίσει ότι πρέπει να ζωγραφίσω μαζί αυτές τις τρεις πληγές. Κι αυτό το κάνω μέσα από τη συνύπαρξη τριών τραγικών εικόνων που γνωρίζουμε όλοι. Την αναφορά στον πίνακα του Ντελακρουά, της πυρκαγιάς στην προκυμαία της Σμύρνης και της τραγικής μορφής της μάνας του δολοφονημένου ή του αγνοούμενου της Κύπρου. Τόσο ο πόλεμος ή η απειλή του όσο και η προσφυγιά είναι ζητήματα που απασχολούν και τις σύγχρονες κοινωνίες. Ειδικά στο θέμα της προσφυγιάς, δεν πρέπει στιγμή να ξεχνάμε ότι η σύγχρονη Ελλάδα χτίστηκε και δυνάμωσε μέσα από τους εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες όλων αυτών των αγώνων, από το 1821, τη Μικρασιατική Καταστροφή αλλά και πρόσφατα.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι στη σύνθεσή σου δεν υπάρχουν σκηνές μάχης. Γιατί;
Οι ζωγράφοι του 19ου αιώνα, τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι, έδωσαν με εκπληκτικό τρόπο αυτές τις μάχες, πράγμα που εγώ δεν θα μπορούσα ούτε να αναπαράξω ούτε να προσφέρω κάτι καινούργιο. Όμως, πέρα από τις πολιτικές συγκυρίες στις οποίες έχω δώσει βάρος, όπως οι Εθνοσυνελεύσεις, επικεντρώνω επίσης πάνω στις προσωπικές σχέσεις και στα πάθη των αγωνιστών. Τόσο ο Κολοκοτρώνης με την καλόγρια Μαργαρίτα Βελισσάρη όσο και ο Καραϊσκάκης με τη Μαριώ-Ζαφείρης, όσο και ο Μπάιρον που έχει στο πλευρό του την ετεροθαλή αδελφή του αποδεικνύουν ότι αυτοί οι ήρωες ήταν και γενναίοι σαν άνθρωποι με τις γυναίκες που είχαν δίπλα τους. Άλλωστε, σε κάθε επανάσταση, σε κάθε αγώνα, ο έρωτας είναι παρών ως αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητας των αγωνιστών.
Πόσα πρόσωπα μπορεί να έχει ένας ήρωας;
Το πρόσωπο είναι ενιαίο, οι πτυχές και οι παράγοντες που διαμορφώνουν μια φυσιογνωμία είναι πολλές. Οι έρωτες, τα πάθη, οι αντιφάσεις, οι πολιτικές κατευθύνσεις του προσώπου είναι καθοριστικές για την κατανόηση όχι μόνο του κάθε αγωνιστή και των πράξεών του, αλλά και των ίδιων των ιστορικών γεγονότων. Γι' αυτό άλλωστε προβάλλω και την παρουσία γυναικών μέσα στο έργο μου, αφενός για τον ρόλο που έπαιξαν με τη συμμετοχή τους στον αγώνα, συχνά πολεμώντας και με τα όπλα, αλλά και για την επιβίωση, τη συντήρηση της επανάστασης, είτε καλλιεργώντας τη γη, είτε περιθάλποντας τους τραυματίες, είτε γεννώντας την επόμενη γενιά της επανάστασης, ράβοντας, τραγουδώντας...
Στη σύνθεση παρακολουθούμε παράλληλα μια διαρκή συνομιλία σου με μεγάλους ζωγράφους, αλλά και με άλλες μορφές της τέχνης. Τελικά ένας ζωγράφος δεν μπορεί παρά να συνομιλεί με τους ομότεχνούς του, τους πριν και τους σύγχρονους αλλά και με τις άλλες μορφές τέχνης;
Η ύπαρξή μας είναι γεμάτη από αισθήσεις και σκέψεις που μπορούν και βρίσκουν την καλύτερη μορφή συνύπαρξης μέσα στις αλληγορίες. Οι μεγάλοι ζωγράφοι κατόρθωσαν να εκφράσουν σπουδαία γεγονότα, στοχασμό και συναισθήματα μέσα από πολύτιμες εικόνες που έχουμε αφομοιώσει. Ο Ντελακρουά μέσα από τη «Σφαγή της Χίου» έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στη διάδοση της Επανάστασης του 1821 και στην πειθώ για τη σημασία της. Ο Φον Χες, ο Κραντσάιζεν κατάφεραν να μεταφέρουν στις μέρες μας τις μορφές των αγωνιστών που διαφορετικά, ίσως, να είχαν χαθεί. Ο Λύτρας, ο Βρυζάκης, ο Γύζης έδωσαν συγκλονιστικές σκηνές της Επανάστασης και των ανθρώπων της. Ορισμένα στοιχεία από το έργο τους θεώρησα ότι όφειλα να τα συμπεριλάβω.
Όμως ο Εγγονόπουλος και ο Σολωμός έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη συνολική σύλληψη του έργου μου τόσο με τις έννοιες που αναπτύσσουν, αλλά, συχνά, έμμεσα και με τις ποιητικές-εικαστικές περιγραφές τους, όπως π.χ. το "ένδοξο αλωνάκι" του Μεσολογγίου και η "ολόμαυρη ράχη" στα Ψαρά. Σημαντικό υπήρξε για μένα και το ποίημα "Κανάρης" του Βίκτωρ Ουγκώ. Ήδη από τον πρώτο πίνακα, προβάλλοντας την πολύχρωμη κεντητή ποδιά της Κρήτης, υπογραμμίζω τη σημασία της Επανάστασης για την απελευθέρωση όχι μόνο του λαού αλλά και της γλώσσας και της τέχνης του, είτε αυτή είναι η ποίηση, είτε το δημοτικό τραγούδι, είτε ο λαϊκός του πολιτισμός. Με άλλα λόγια, θέλω να πω ότι κάθε καινούργιο δεν γεννιέται από το τίποτα. Η τέχνη πάντα συνομιλεί με τα έργα που προϋπήρξαν και τα έργα που γίνονται στο παρόν. Άλλωστε, αντλούμε γνώσεις και αισθήσεις από το παρελθόν και το παρόν για μπορέσουμε να προχωρήσουμε στο μέλλον.
