Όταν ηχογραφούσαμε, λέω στον Μπιθικώτση:
«Πρόσεξε την άνω τελεία. Εκεί που λες ''πήραμε τη ζωή μας'', βάλε παύση, πριν πεις ''λάθος''. Στ’ αυτιά μου είχα την προτροπή - παράκληση του ποιητή: «Την άνω τελεία! Την άνω τελεία! Θα μου αντιστρέψεις το νόημα».
Τελικά αυτό αποδείχθηκε αδύνατο στην πράξη, με αποτέλεσμα να ακουστεί η λέξη «λάθος» κολλητά στο «πήραμε τη ζωή μας», δίνοντας αντίθετο νόημα στο ποίημα. Όμως πόσο ήταν κατανοητό για τον λαό που -ποιος λίγο, ποιος πολύ- είχε πάρει τη ζωή του λάθος.
Τραγούδια, όνειρα, ιδέες
Η κάθε του πρωτοβουλία είχε αφετηρία τον ελληνικό λαό, το πώς θα μπορούσε να υπηρετήσει καλύτερα την πατρίδα του, μακριά από σκοπιμότητες, πολιτικές, κομματικές, φιλικές ή οικογενειακές. Ήξερε ότι αυτό που ήταν η μεγάλη του δύναμη ήταν παράλληλα και η μεγαλύτερη αδυναμία του. Απέναντι στον φόβο και τον συμβιβασμό των πολλών έπρεπε να υπάρχουν κάποιοι που να μπορούν να λένε φωναχτά όσα και οι άλλοι σκέφτονται, αλλά μόνο ψιθυρίζουν.
Ο Μίκης αρνήθηκε έμπρακτα την κομματική νομιμοφροσύνη, οι εμπλοκές του στα παιχνίδια της εξουσίας γίνονταν με το σκεπτικό ότι άξιζε ο κόπος να ανακατευτεί, «μπας και ξαφνικά, σαν Δούρειος Ίππος, ανατρέψεις όλα αυτά και ανοίξει η μεγάλη πόρτα να μπει το φως, ώσπου ο λαός να σπάσει τα δεσμά του».
Έτσι μόνο μπορεί να κριθεί όλη του η ιστορία. Έδωσε στον ελληνικό λαό τραγούδια, όνειρα, ιδέες από την εποχή των Λαμπράκηδων, του Πατριωτικού Μετώπου, του κινήματος για την Ειρήνη, της ΕΔΑ, του ΚΚΕ, ακόμα και της ανίερης συμμαχίας με τον μακαρίτη Μητσοτάκη.
Η πολιτική ένταξη, οι αγώνες, οι εξορίες
Το 1940, ο 15χρονος ακόμη Μίκης βρέθηκε απέναντι στη φασιστική θηριωδία. Κατασταλαγμένος πια, εντάχθηκε στο ΕΑΜ, στον αγώνα για την εθνική αναγέννηση. Η σύλληψή του και η καταδίκη του σε θάνατο, μέσα στην εφηβεία, ήταν μόνο η αρχή των συνεπειών τής ιδεολογικής στράτευσής του.
Με την απελευθέρωση της Αθήνας, τον Οκτώβρη του '44, υπήρξε ο δεύτερος γραμματέας της οργάνωσης του κόμματος στη Νέα Σμύρνη και πήρε ενεργό μέρος στη μάχη του Δεκέμβρη σαν λοχαγός. Παράνομος, μετά την ήττα, θα οργανώσει τον πρώτο κομμουνιστικό πυρήνα στην Καλλιθέα και θα γίνει ο γραμματέας διαφώτισης για όλη την Αθήνα. Θα τραυματιστεί όμως βαριά τον Μάρτη του 1946, θα τον συλλάβουν και θα τον εξορίσουν στην Ικαρία. Επικεφαλής του Τομέα Αυτοάμυνας, το 1948 θα συλληφθεί ξανά, θα βασανιστεί και θα εξοριστεί για ακόμα μια φορά.
Με το τέλος του Εμφύλιου και την ήττα, τον εκτοπίζουν σαν πολιτικό κρατούμενο στη Μακρόνησο, στο Α' Τάγμα, όπου θα βασανιστεί θανάσιμα, γλιτώνοντας από θαύμα. Η τελική ήττα θα γκρεμίσει τα όνειρα για μια καινούργια Ελλάδα.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 φάνηκαν τα πρώτα σημάδια αμφισβήτησης της ηγεσίας του κόμματος: «Ήμασταν περικυκλωμένοι κι ενώ εμείς ματώναμε, αυτοί εκεί ψηλά κρατούσαν κρυμμένο στο μανίκι το στιλέτο για να χτυπήσουν πισώπλατα τον σύντροφό τους».
Το συμφωνικό του έργο
Εκεί στην εξορία, ο Μίκης συνειδητοποιεί την εθνική διάσταση της αποστολής του ως μουσικού χωρίς ξένες πατερίτσες. Επιστρέφοντας μετά τις σημαντικές του σπουδές με υποτροφία στο Ωδείο του Παρισιού με καθηγητές τον Eugène Bigot και τον Olivier Messiaen, αυτός, ένας λόγιος μουσικός, συνθέτει έργα σαν την «Αντιγόνη» για το μπαλέτο του Covent Garden, το «Les amants de Teruel» για τη Γαλλίδα prima ballerina Λουντμίλα Τσερίνα και το «Le feu aux poudres». Έργα τα οποία γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στο Παρίσι και το Λονδίνο.
Και τότε ο Μίκης εγκαινιάζει στην Ελλάδα τον θεσμό των «λαϊκών συναυλιών». Με την ορχήστρα του οργώνει τις διψασμένες για τη Μεγάλη Μουσική γειτονιές τής Αθήνας και τις πόλεις τής άγονης επαρχίας κάνοντας το μουσικό του έργο ένα σύμβολο της Αριστεράς, ενώ η άποψή του για την εθνική συμφιλίωση θα τον φέρει σε σύγκρουση με τους αυταρχικούς μηχανισμούς και το αργοκίνητο κομματικό κατεστημένο.
Η αναγέννηση της Λαϊκής μας Μουσικής
Με το έργο του «Οιδίπους Τύραννος» για έγχορδα και το Κονσέρτο για Πιάνο, ο Μίκης πέτυχε τη διεθνή αναγνώρισή του σαν ένας νέος ανερχόμενος συνθέτης τής «καλής μουσικής». Ήταν τότε που ανακάλυψε την ελληνική λαϊκή μουσική.
Συνθέτει τους «Λιποτάκτες» σε στίχους του αδελφού του Γιάννη και τον «Επιτάφιο» σε ποίηση του Ρίτσου, έργο με το οποίο ξεκινά η αναγέννηση της ελληνικής μουσικής. Μια πρωτόγνωρη για όλους μας πολιτιστική «επανάσταση», που τα αποτελέσματά της είναι αισθητά και σήμερα.
Τα χρόνια περνούν και ο Θεοδωράκης βρίσκεται σε πολιτικό και δημιουργικό οργασμό: «Αρχιπέλαγος», «Πολιτεία Α' και Β'», «Επιφάνια», σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη (βραβείο Νόμπελ 1963), «Μαουτχάουζεν» του Ιάκωβου Καμπανέλη, «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου, «Ένας Όμηρος», «Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού», «Μαγική Πόλη», «Η Γειτονιά των Αγγέλων», μουσική για τον «Ζορμπά» του Μιχάλη Κακογιάννη, το ορατόριο «Άξιον Εστί» σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη.
Το βράδυ της 22ης Μαΐου του 1963 ο βαλκανιονίκης αθλητής, ο καθηγητής της Ιατρικής και ειρηνιστής βουλευτής της Αριστεράς, ο Γρηγόρης Λαμπράκης, δολοφονείται άνανδρα από το παρακράτος της Δεξιάς στη Θεσσαλονίκη λίγο μετά από μια πολιορκημένη από ακροδεξιούς εκδήλωση για την παγκόσμια ειρήνη στην οποία ήταν ο κεντρικός ομιλητής. Το τρίκυκλο του Γκοτζαμάνη είχε κάνει καλά τη δουλειά του.
Και τότε οι δρόμοι γέμισαν από διαδηλωτές, οι τοίχοι της Ελλάδας με το ''Ζ'' της οργής και της μνήμης, έναν φόρο τιμής στον δολοφονημένο ειρηνιστή βουλευτή που στις 21 του Απρίλη της ίδιας χρονιάς, διασπώντας τη σκληρή απαγόρευση, τον κλοιό και τη βία της αστυνομίας, έκανε πράξη -έστω και συμβολικά- την πρώτη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης.
Ο Λαμπράκης ζει!
Ήταν πια 8 Ιουνίου του 1963 όταν ο Μίκης, και μαζί του δεκάδες επιστήμονες, καλλιτέχνες, εργάτες και φοιτητές, ίδρυσαν το Κίνημα Νεολαίας «Γρηγόρης Λαμπράκης». Δεκάδες χιλιάδες δημοκρατικοί νέοι και νέες συντάχθηκαν και εμπνεύστηκαν σε έναν αγώνα απέναντι στο δεξιό παρακράτος που δολοφόνησε τον Λαμπράκη.
Το 1964 οι Λαμπράκηδες, μία από τις πιο φωτεινές σελίδες της σύγχρονης πολιτικής μας Ιστορίας, μια ανένταχτη αριστερή προοδευτική νεολαία με σαφείς πολιτιστικές και κοινωνικές επιδιώξεις, ενώνονται με τη νεολαία της ΕΔΑ, που ήταν υπό την κηδεμονία του ΚΚΕ, και ο Μίκης -μη ελεγχόμενος κομματικά- φεύγει προσωρινά από την ηγεσία τους.
Το 1965 η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη με τα πάνω από 90.000 μέλη της ήταν η μεγαλύτερη πολιτική οργάνωση νεολαίας μετά τη φωτεινή περίοδο της ΕΠΟΝ. Ένα σύμβολο αντίστασης κατά της αμερικανικής κυριαρχίας, του παλατιού και των παρακρατικών μηχανισμών της Δεξιάς.
Τα Ιουλιανά και η καθαίρεση
Τα Ιουλιανά -το καλοκαίρι του 1965- επιβεβαίωσαν ότι την εξουσία την είχε το παλάτι με την κάλυψη των Αμερικανών. Με την παρότρυνση του Θεοδωράκη, μπροστάρηδες στις διαδηλώσεις καταγγελίας του βασιλικού πραξικοπήματος ήταν τα μέλη της Νεολαίας Λαμπράκη. Οι αγώνες των Λαμπράκηδων είχαν διεθνή απήχηση. Στα τέλη του '65 ο Ζαν Πολ Σαρτρ έλεγε: «Η Νεολαία Λαμπράκη, αντιπαρατάσσει στον εξαμερικανισμό τον επανελληνισμό της Ελλάδας».
Παρ’ όλα αυτά, οι σχέσεις του ηγέτη των Λαμπράκηδων με την ηγεσία του ΚΚΕ έμεναν τεταμένες λόγω της αυτόνομης ιδεολογικής φυσιογνωμίας της. Η δημόσια κριτική του Μίκη για τις σχέσεις της Σοβιετικής Ένωσης με τους ντόπιους κομμουνιστές οδήγησε αναπόφευκτα στην καθαίρεσή του από τη θέση του προέδρου.
Απτόητος, εξακολουθεί να υπερασπίζεται τα πιστεύω του: «Ο λαός μας ξύπνησε. Η ιδέα της δημοκρατικής αλλαγής ρίζωσε. Η προοπτική της Αριστεράς φωτίζει τον ορίζοντα. Το μέλλον του κόσμου είναι η Αριστερά, είναι η πρόοδος, η ευημερία, η πνευματική άνθηση, ο σεβασμός του ανθρώπου, η κυριαρχία της λογικής, του αισθήματος και της ανθρωπιάς. Το μέλλον της Ελλάδας είναι η Αριστερά» δηλώνει στεντόρεια.
Η Νεολαία Λαμπράκη άντεξε μόλις δύο χρόνια, έως το 1967 και το πραξικόπημα της χούντας. Άπλωσε όμως βαθιές τις ρίζες της και δεν ήταν τυχαίο που τα μέλη της έγιναν πυρήνες των οργανώσεων του αντιχουντικού αγώνα, σαν τον πρωτοπόρο «Ρήγα Φεραίο», όταν τα τανκς των συνταγματαρχών έβαλαν στον «γύψο» όλη τη χώρα.
Στην παρανομία
Την 21η Απριλίου 1967, μετά το πραξικόπημα της χούντας των συνταγματαρχών, ο Μίκης θα περάσει στην παρανομία. Σε δύο μέρες ιδρύει το Πατριωτικό Μέτωπο και συντάσσει το πρώτο μήνυμα αντίστασης. Θα συλληφθεί τον Αύγουστο και θα βρεθεί και πάλι κρατούμενος στο κολαστήριο της Μπουμπουλίνας, στις φυλακές Αβέρωφ και, στη συνέχεια, εξόριστος στη Ζάτουνα και στο στρατόπεδο του Ωρωπού.
Η δυναμική αντίδραση της διεθνούς κοινής γνώμης έφερε αποτέλεσμα και ο Μίκης απελάθηκε το 1970. Όμως οι διώξεις και η απαγόρευση της μουσικής του θα τον μετατρέψουν σε ένα πολιτικό σύμβολο όχι μόνο για την Αριστερά αλλά και για όλον τον δημοκρατικό κόσμο.
Ο Μίκης της γενιάς μου
Έργα του Μίκη της περιόδου εκείνης, «Ο Ήλιος και ο Χρόνος» σε ποίηση του Γιάννη Θεοδωράκη, «Τα Λαϊκά» του Μάνου Ελευθερίου, «Τα Τραγούδια του Αντρέα», η «Κατάσταση Πολιορκίας», το «Πνευματικό Εμβατήριο» του Άγγελου Σικελιανού, η μουσική για την ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά, τα «18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας» του Γιάννη Ρίτσου, οι «Μπαλλάντες» σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη, το «Canto General» σε ποίηση Πάμπλο Νερούδα, μουσική για το φιλμ «Τρωάδες» του Κακογιάννη και το «Serpico» του Σίντνεϊ Λιούμετ...
Αυτά που ακολούθησαν είναι γνωστά στους ανθρώπους της γενιάς μου, που τον έζησαν στη μετέπειτα πορεία του και τον άκουσαν κι από κοντά. Και τον λάτρεψαν, και τον μίσησαν. Το έργο του βρίσκεται στα χέρια μας.
Σαν μουσικός παρήγαγε ένα έργο αειθαλές, καινοτόμο, ανεπανάληπτο. Ένα έργο που το πλαισίωσε με στίχους πυρωμένους - κι αυτό, τους δικούς μας αγώνες. Ένα έργο που δεν μας ανήκει μόνο επειδή εμείς ανήκουμε κάπου, ανήκει σε όποιον έχει αυτιά και το αγαπάει.
Μπορεί συχνά σαν άνθρωπος να μας απογοήτευσε, να μας πόνεσε, να μας στενοχώρησε όλα αυτά τα χρόνια. Το τι έκανε ο άνθρωπος και ο πολιτικός Θεοδωράκης οφείλουμε να το κρίνουμε πολιτικά. Η τέχνη του είναι κάτι άλλο.
Εκείνος μας έδωσε το έργο του και γι’ αυτό θα τον ευγνωμονούμε για πάντα. Από κει και πέρα, αυτό το έργο είναι δικό μου όταν το ακούω μόνος και ριγώ και συχνά βουρκώνω. Είναι δικό μας όταν συντροφεύει τους αγώνες μας. Γιατί, τελικά, το τι σημαίνει το έργο του Μίκη Θεοδωράκη για σένα και για μένα δεν μπορεί κανείς να μας το πάρει. Ούτε καν ο ίδιος Μίκης.
