Οι στίχοι του τραγουδιού του Νίκου Γούναρη «Αυτός ο άλλος» (1956) θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια χαρούμενη σύνοψη βασικών θεωρητικών αρχών αρκετών κοινωνικών και πολιτικών επιστημών. Η ύπαρξη του «άλλου» που μας σώζει, αυτού που μας απαλλάσσει καθώς του φορτώνουμε όλα τα κακά, συνιστά κοινό τόπο στην επίλυση ποικίλων ατομικών και συλλογικών προβλημάτων. Το αυτό βιώνουμε και στην Ελλάδα τουλάχιστον από τις αρχές του 1990 και εφεξής. Ένα σημαντικό τμήμα τής συντηρητικής παράταξης, αποκαμωμένο από τις εκλογικές ήττες και θεωρώντας ότι στη Μεταπολίτευση υπήρχε ιδεολογική ηγεμονία τής Αριστεράς, επενδύει σε μια δοκιμασμένη πολιτικά συνταγή: την κατασκευή εθνικών απειλών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ορισμένες από αυτές τις απειλές ήταν και είναι υπαρκτά ζητήματα για την Ελλάδα. Το ζήτημα όμως δεν είναι η ύπαρξη, αλλά η πρόσληψή τους και ο τεχνηέντως εκθετικός πολλαπλασιασμός τους ώστε να καλυφθούν άλλα πιο σοβαρά ζητήματα (υπανάπτυξη, ανεργία, ανάγκες στην Παιδεία και την Υγεία κ.λπ.). Στην κοινή σταθερά αυτών των απειλών, τον «εξ Ανατολών κίνδυνο», θα προστεθούν στη δεκαετία του 1990 οι «Αλβανοί μετανάστες» και οι «Σκοπιανοί». Την τελευταία δεκαετία θα προστεθούν και οι «λάθρο» που αποβιβάζονται στις ακτές μας ή «επιτίθενται μαζικά στα σύνορα στον Έβρο».
Είναι γεγονός ότι η έμφαση στην ετερότητα ως απειλή συνάδει με ευρύτερες μεταβολές στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Οι κοινωνικοοικονομικές κρίσεις, η κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο περιορισμός του κράτους πρόνοιας, η απαξίωση της Σοσιαλδημοκρατίας και κατ’ επέκταση του συνόλου του πολιτικού συστήματος προσέφεραν εύφορο έδαφος για τον ταυτοτικό λόγο (αλλά και επηρεάστηκαν από αυτόν) ευνοώντας την Ακροδεξιά, που εμφανίστηκε ως μια νεοφιλελεύθερη εκδοχή δυτικού μεσσιανισμού. Στην πραγματικότητα, μερίδα της προοδευτικής διανόησης έχει και αυτή συμβάλει στην ανάπτυξη του περί ετερότητας λόγου, αυτό είναι μια άλλη συζήτηση. Σταδιακά, ο ταυτοτικός λόγος θα μετατραπεί από την Ακροδεξιά σε ξενοφοβία και θα κυριαρχήσει εντός της συντηρητικής παράταξης έναντι των εκσυγχρονιστικών προταγμάτων. Θα επηρεάσει ακόμα και τμήματα της εναπομένουσας Σοσιαλδημοκρατίας αλλά και τις παρυφές της Αριστεράς.
Η ξενοφοβία βασίζεται σε μια δυαδική ουσιοκρατία της ετερότητας, σε ένα «μπετονάρισμα» ταυτοτήτων όπου είναι ξεκάθαρα τα χαρακτηριστικά των «δικών μας» και των «άλλων» και όπου η θέση του καθενός είναι με φυσικό τρόπο προδιαγραμμένη. Το σύνθημα «Δεν θα γίνεις Έλληνας ποτέ, Αλβανέ, Αλβανέ» καθώς και το «Έλληνας γεννιέσαι» δήλωναν αυτή τη λογική. Κανένας δεν μπορεί να προχωρά από τη μία πλευρά στην άλλη, δεν υφίσταται ενδιάμεσος χώρος, το έθνος δεν μπορεί να δεχθεί «τους άλλους που αλλοιώνουν τον πολιτισμό μας». Έχει άλλωστε να ασχοληθεί και με τους «πούστηδες», τα «κομμούνια», τους «ζαίους» και τα «πρεζόνια», που θεωρούνται ως τα εντός του μιάσματα. Εννοείται ότι όποιος δεν είναι «δικός μας» είναι εν δυνάμει εχθρός. Ο ταυτοτικός λόγος κυριαρχεί έναντι άλλων πολιτικών προταγμάτων, όπως ο αστικός εκσυγχρονισμός, η εμπέδωση του κράτους δικαίου, η εξασφάλιση του κράτους πρόνοιας, η ισότητα, ο σεβασμός στο περιβάλλον, ο σεβασμός στις ατομικές ελευθερίες και ακυρώνει κάθε πολιτική διαδικασία πέραν αυτής που εδράζεται στην εξουσία του έθνους. Τα πάντα στην πολιτική μετριόνται στη μεζούρα της εθνοπρέπειας: «Η δημοκρατία πούλησε τη Μακεδονία» και «Η Αριστερά αντάλλαξε τη Μακεδονία με τις συντάξεις». Όλα αυτά βιώθηκαν και εντός της Ν.Δ. όταν το εκσυγχρονιστικό «Μένουμε Ευρώπη» του 2015 φάνηκε αδύναμο στο να εξασφαλίσει μια νικηφόρα προοπτική. Η Ν.Δ., μαζί με τα συμφέροντα των επιχειρηματικών κύκλων που εκπροσωπεί, ενίσχυσαν με κάθε τρόπο τα συλλαλητήρια ενάντια στη Συμφωνία των Πρεσπών και εμφάνισαν τον «εξ Ανατολών κίνδυνο» να επιτίθεται ποικιλοτρόπως.
Επιπλέον ρωγμές
Σε λίγες όμως εβδομάδες η κυβέρνηση της Ν.Δ. εμπεδώνει τη Συμφωνία των Πρεσπών. Παράλληλα, τώρα που θα ικανοποιηθούν και οι κατασκευαστές και έμποροι πολεμικών αεροπλάνων, πλοίων και συστημάτων, βαδίζουμε προς μια κάποια διευθέτηση των ζητημάτων μας με τον «εξ Ανατολών κίνδυνο». Η διευθέτηση αυτή, αν τελεσφορήσει, θα παράξει επιπλέον ρωγμές εντός της Ν.Δ. Όλα αυτά συνεπάγονται την ακύρωση δύο προνομιακών πεδίων πολιτικής συσπείρωσης της Ν.Δ. Η συντηρητική παράταξη βιώνει την απώλεια των «Σκοπιανών» και του «εξ Ανατολών κινδύνου». Παράλληλα, το φόβητρο των «Αλβανών» ως άλλων χάθηκε σταδιακά δεδομένου ότι επιτυχημένα ενσωματώθηκαν στην κοινωνία μας. Καθώς ξεμένει από τους άλλους που εμφανίζονταν ως απειλή, ο ξενοφοβικός λόγος έχει πλέον μόνο να επενδύσει στους «λάθρο». Η κρυφή γοητεία των «λάθρο» έγκειται στη συγκρότηση ενός «εμείς» που φοβικά δαιμονοποιεί και όσους συμπαραστέκονται στους «λάθρο»: οι «ζαίοι να τους πάρουν στα σπίτια τους», «οι αλληλέγγυοι τα πιάνουν» κ.λπ. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το σενάριο θα το δούμε να αναπτύσσεται και μ’ αυτό το σενάριο η Ν.Δ. θα πάει στις επόμενες βουλευτικές εκλογές. Για τη Ν.Δ., οι πρόσφυγες και οι μετανάστες «είν’ ευεργέτης της μεγάλος... είναι σωτήρας της μεγάλος». Η Αριστερά ορθώς πρωτοστατεί στην ακύρωση αυτής της στρατηγικής της Ν.Δ. Εντέλει, το ζήτημα δεν αφορά τους πρόσφυγες και μετανάστες, αλλά τη δημοκρατία μας και εμάς τους ίδιους.
* Ο Γ. Αγγελόπουλος διδάσκει στο ΑΠΘ
