Καθηγητής στο Τμήμα Πληροφορικής στην Grande Εcole IMT Atlantique, διδάκτωρ Μαθηματικών, Γλωσσολογίας και Πληροφορικής, με ειδίκευση στην Αναπαράσταση Γνώσης και στις Θεωρίες της Ερμηνείας, ο Ιωάννης Κανέλλος ήταν για δεύτερη φορά προσκεκλημένος του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Δήμου Χαλανδρίου για να μιλήσει για τη σχέση της Τεχνητής Νοημοσύνης και της εργασίας. Με την αφορμή αυτή μίλησε στην ΑΥΓΗ της Κυριακής για τα νέα δεδομένα που διαμορφώνει η Τεχνητή Νοημοσύνη στην εργασία αλλά και στα πεδία της δημοκρατίας και της ηθικής. Μέσα από καίρια και τεκμηριωμένα ερωτήματα παρατηρεί ότι ήδη ζούμε μια δυστοπία την οποία επιτείνει η νέα πραγματικότητα της Τ.Ν. «Είμαστε, νομίζετε, σε Δημοκρατία όταν έχουμε τεχνολογικό έλεγχο της πληροφορίας με σκοπό την καθοδήγηση της κοινής γνώμης και τη διαμόρφωση της εκλογικής προτίμησης;» αναρωτιέται.
Μιλήσατε στην εκδήλωση του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Δήμου Χαλανδρίου για τη σχέση Τεχνητής Νοημοσύνης και εργασίας. Πώς τείνει να διαμορφωθεί η αγορά εργασίας;
Ο αυτοματισμός, που πλέον επεκτείνεται και βελτιώνεται με τη διάδοση της Τεχνητής Νοημοσύνης (Τ.Ν.), θα επιφέρει σίγουρα σημαντικές μεταλλάξεις στην αγορά εργασίας. Οι αναλύσεις, όλες, φαίνεται να συγκλίνουν. Πολλές από αυτές, που εκπονούνται από αξιόπιστους θεσμούς (ΔΝΤ, ΔΟΕ, EKT, Goldman Sachs, INSEE κ.λπ.), δείχνουν ότι σε παγκόσμια κλίμακα το 40% των θέσεων εργασίας θα επηρεαστεί, θα αλλάξει ριζικά ή και θα καταργηθεί ολοσχερώς εξαιτίας της Τ.Ν. Κάτι τέτοιο αφορά 1 με 1,5 δισεκατομμύρια εργαζόμενους. Σε μερικούς τομείς αυτό το ποσοστό ξεπερνά μάλιστα το 60%. Μέχρι το 2030 εκτιμάται πως θα χρειαστεί ένα ποσοστό 14% των εργαζομένων να αλλάξει επάγγελμα. Προς το παρόν η Τ.Ν. δεν αντικαθιστά αναγκαστικά όλες τις θέσεις εργασίας. Αναδιαμορφώνει όμως τον τρόπο που δουλεύουμε επιβάλλοντας νέες, πιο παραγωγικές ρουτίνες συνεργασίας ανθρώπου και μηχανής. Παρά τις μεσοπρόθεσμες απώλειες, η Τ.Ν. αναμένεται να δημιουργήσει έως 100 εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας βραχυπρόθεσμα. Και ήδη δημιουργεί περισσότερες θέσεις απ’ όσες εξαλείφει, κυρίως σε τομείς που έχουν να κάνουν με τον σημερινό «χρυσό», δηλαδή την αποθήκευση, την ασφάλεια, την επεξεργασία και κύρια την αξιοποίηση δεδομένων. Οι τομείς που απειλούνται περισσότερο φαίνεται να είναι οι δημιουργικοί (επαγγέλματα που σχετίζονται με την παραγωγή κειμένου, εικόνας και ήχου, σχεδιασμό, διαφήμιση), εκείνοι της βιομηχανίας και της κατασκευής (σχεδόν 2 εκατομμύρια θέσεις εργασίας θίγονται), η νομική και λογιστική υποστήριξη (κατάργηση πολλών δικηγόρων, λογιστών, ελεγκτών κ.λπ. σε βασικά πόστα), η διοίκηση και γενικά οι υπηρεσίες πελατών, οι μεταφορές, η Υγεία κ.λπ. Οι γυναίκες φαίνεται να εκτίθενται περισσότερο, αφού αποτελούν συχνά πλειοψηφία στους ευπαθέστερους τομείς. Από την άλλη μεριά, η Τ.Ν. απαιτεί προσαρμογές, δηλαδή απόκτηση δεξιοτήτων Τ.Ν., ακόμα και για διατηρούμενες θέσεις. Με δυο λόγια, η Τ.Ν. φέρνει μεγάλες προκλήσεις αλλά και ευκαιρίες σε μια αγορά εργασίας που ήδη δείχνει τα σημάδια της επίδρασης των πρώτων εφαρμογών της. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι αύριο η προσαρμογή θα αποτελεί κλειδί για τη βιωσιμότητα ενός επαγγέλματος. Καταλαβαίνει κανείς ότι, τελικά, το εργασιακό πρόβλημα μεταφράζεται άμεσα σε εκπαιδευτικό πρόβλημα. Και κάτι τέτοιο αφορά όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Παρατηρώντας τις πολιτικές εξελίξεις στις ΗΠΑ θεωρείτε ότι η Τ.Ν. απειλεί τη Δημοκρατία, οδηγώντας σε μια ανελεύθερη, αυταρχική μετα-Δημοκρατία;
Δεν μπορώ να σας απαντήσω σε μια τέτοια ερώτηση ικανοποιητικά. Ή ίσως μόνο αναδιατυπώνοντάς την υπό τη μορφή μιας άλλης ερώτησης. Επιτρέψτε μου καταρχήν μερικές διακρίσεις. Πρώτη: Ο όρος «μετα-Δημοκρατία» δεν μου είναι σαφής. Είναι μια Δημοκρατία που έρχεται «μετά τη σημερινή Δημοκρατία», ας πούμε, σαν μια εξέλιξη που υφίσταται η έκφραση της πλειοψηφικής αντίληψης του κοινού και η οποία, πράγματι, φαίνεται να ρευστοποιείται πλέον από την τεχνολογία και ειδικότερα από την Τ.Ν.; Ή πρόκειται για μια ανατρεπτική αλλαγή που στην ουσία ισοδυναμεί με κατάλυση της Δημοκρατίας; Δεύτερη: Στην ερώτησή σας υποθέτετε πως είμαστε, έστω και ανεπαρκώς, έστω και στοιχειωδώς, σε μια Δημοκρατία. Όμως γνωρίζετε καλύτερα από εμένα ότι οι Δημοκρατίες δεν είναι όλες ίδιες και πολλές μορφές ολοκληρωτισμού αυτοαποκαλούνται Δημοκρατίες, και μάλιστα με επίσημο τρόπο. Η άποψή μου είναι ότι η Δημοκρατία είναι όρος πολύσημος και ο καθένας τον χρησιμοποιεί όπως συμφέρει περισσότερο το μικρό ή μεγάλο του «μαγαζί». Μιλώντας για «μετα-Δημοκρατία» αναφερόμαστε στη μορφή της διακυβέρνησης, δηλαδή στην πολιτειακή οργάνωση, ή στον τρόπο λήψης αποφάσεων και διακυβέρνησης; Έστω κι αν περιοριστούμε στο δεύτερο, ξεδιπλώνονται πολλά ερωτήματα. Είμαστε, νομίζετε, σε Δημοκρατία όταν έχουμε τεχνολογικό έλεγχο της πληροφορίας με σκοπό την καθοδήγηση της κοινής γνώμης και τη διαμόρφωση της εκλογικής προτίμησης; Όταν είναι πανταχού παρούσα η επιρροή του κεφαλαίου, με ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες που καθορίζουν τα πολιτικά σημαινόμενα μέσω ανεξιχνίαστων συχνότατα διαπλοκών χρηματοδότησης και ελεγχόμενης ενημέρωσης; Όταν υπάρχει υποβάθμιση της εκπαίδευσης, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της κριτικής σκέψης, πράγμα που κάνει τους πολίτες ευάλωτους στη δημαγωγία και στη χειραγώγηση; Όταν οι περισσότεροι πολίτες νιώθουν πως η φωνή τους δεν έχει αντίκρισμα σε έναν δυσκίνητο και συγκεντρωτικό κρατικό μηχανισμό; Όταν ο πολιτικός λαϊκισμός και η πόλωση αντικαθιστούν τον δημόσιο διάλογο με συνθήματα, φανατισμούς και συστηματικές κατασκευές εχθρών; Όταν η παγκοσμιοποίηση οδηγεί άλλα κράτη, οργανισμούς αλλά και μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες να υπαγορεύουν πολιτικές που υποθηκεύουν την εθνική κυριαρχία; Όταν η οικονομική και η κοινωνική ανισότητα κάνουν τους φτωχότερους να αποκλείονται από τις πολιτικές διαδικασίες επιτρέποντας στους πλουσιότερους να διαμορφώνουν τους νόμους προς όφελός τους; Όταν υπάρχει απαξίωση και γενικότερη κρίση των αξιών της πολιτικής, πράγμα που εκφυλίζει την άσκηση του δημοκρατικού δικαιώματος περιορίζοντάς τη σε μια τυπική διαδικασία, χωρίς ουσιαστική συμμετοχή, χωρίς συλλογική συνείδηση, χωρίς εμπιστοσύνη στους θεσμούς και στους εκλεγμένους; Μήπως είμαστε ήδη σ’ αυτό που ζητάμε να στριμώξουμε στον όρο «μετα-Δημοκρατία»; Σε κάθε περίπτωση, λοιπόν, ναι. Δυστυχώς, η Τ.Ν. θα επιταχύνει αυτή την αποδόμηση των περιεχομένων τόσο σε πολιτειακό όσο και σε δημοκρατικό επίπεδο στο μέτρο που αποδεικνύεται ισχυρό εργαλείο αυτών που έχουν συμφέρον από μια τέτοια ερείπωση.
Είναι δυνατόν να δημιουργήσουμε μια «ηθική Τεχνητή Νοημοσύνη»;
Είναι σαν να ρωτάμε αν μπορούμε να κατασκευάσουμε ένα ηθικό όπλο. Όπως κάθε τεχνολογία, η Τ.Ν. δεν είναι εγγενώς ηθική ή ανήθικη. Βέβαια, αν διατηρήσουμε τον όρο «ηθική Τ.Ν.» μέσα σε εισαγωγικά, μπορούμε να πούμε ό,τι θέλουμε. Ακόμα και τα αντίθετα. Αλλά πώς να δημιουργηθεί μια τέτοια Τ.Ν. στον βαθμό που δεν υπάρχει μια παγκοσμίως αποδεκτή αντίληψη για το τι είναι αναμφισβήτητα ηθικό; Το γνωρίζουμε νομίζω όλοι ότι οι αξίες διαφέρουν μεταξύ πολιτισμών, κοινωνιών αλλά και από μια εποχή σε μια άλλη. Οι σημερινοί πόλεμοι, οι οποίοι αποκαλούνται «ηθικοί» ένθεν κακείθεν και έχουν, ενδεχομένως, και την ευλογία κάποιας θρησκευτικής ή πολιτικής εξουσίας αποτελούν ένα ελάχιστο παράδειγμα. Πώς θα έχουμε μια αυθεντική ηθική έκφραση από μια Τ.Ν. η οποία εν γένει δεν μπορεί να κατανοήσει την έννοια του ηθικού; Και μάλιστα όταν εμείς οι ίδιοι είμαστε ανίκανοι να εξαλείψουμε τις προκαταλήψεις μας που ενυπάρχουν στα ίδια τα δεδομένα με τα οποία εκπαιδεύουμε μια Τ.Ν. αλλά και στους αλγορίθμους μάθησης που τη στηρίζουν; Κάτι τέτοιο πάντα θα ενισχύει τις ανισότητες και τις διακρίσεις. Πώς θα είναι ηθική μια Τ.Ν. όταν δεν υπάρχει διαφάνεια στο τι κάνει στο βάθος-βάθος της, όταν δηλαδή δεν μπορούμε πάντα να εξηγήσουμε με ακρίβεια εμείς οι ίδιοι τη λειτουργία της; Και ποιο θα ήταν το νομικό πλαίσιο για μια υποτιθέμενη ηθική απόφαση που θα έπαιρνε μια Τ.Ν.; Η ηθική δεν είναι ούτε δεδομένο ούτε υπολογισμός. Ακόμη κι αν συμφωνούσαμε σε κάποιες θεμελιώδεις αρχές, η εφαρμογή τους στην πράξη θα ήταν γεμάτη αντιφάσεις και διλήμματα. Και τίποτα δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι δεν θα υπάρξουν παραβιάσεις. Καταλαβαίνετε λοιπόν τι πιστεύω.
