Μιχάλης Τραΐτσης. Θεσσαλονικιός σκηνοθέτης και θεατρικός παιδαγωγός, που ζει και εργάζεται στην Ιταλία. Τον συναντήσαμε σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο της Φιλοσοφικής Αθήνας, όπου το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών και το μεταπτυχιακό τμήμα τον τίμησαν ακούγοντας με ιερή προσήλωση την πολυετή εμπειρία του από τη θεατρική δράση του σε φυλακές εντός και εκτός Ιταλίας. Την επόμενη ημέρα βρέθηκε στις Φυλακές Κορυδαλλού, με επόμενο σταθμό τις φυλακές στο Παρίσι.
Τον κέρδισε το θέατρο, αν και σπούδασε Κοινωνιολογία και Δημοσιογραφία στο Ουρμπίνο. Οι άνθρωποι του θεάτρου και όσοι ασχολούνται με τον σωφρονισμό των εγκλείστων υποκλίνονται στην καινοτόμα δράση του, όπου κρατούμενοι-ες μαζί με μαθητές Γυμνασίου ή φοιτητές στήνουν από κοινού θεατρικές παραστάσεις εντός και εκτός φυλακών, με ασφάλεια και με αποδεδειγμένη την αποτελεσματικότητά τους ως προς την υποτροπή και την κοινωνική επανένταξη των φυλακισμένων. Τα νούμερα συνηγορούν: στο 6% η υποτροπή όσων συμμετέχουν στο θέατρο, όταν ο μέσος όρος είναι στο 66%.
Με οδηγό το Living Theater
Ολα ξεκίνησαν από την ανασφάλεια που ένιωσε όταν βρέθηκε από περιέργεια ως φοιτητής στη μισάνοιχτη πόρτα μιας σκοτεινής αίθουσας της ερασιτεχνικής θεατρικής ομάδας του πανεπιστημίου με τον τίτλο Atarassia. Για να παρακολουθήσει την ομάδα έπρεπε να συμμετάσχει στην πρόβα. Ήταν πιο δύσκολο να φύγει και προτίμησε να μείνει. Η δόνηση που αισθάνθηκε από τους αυτοσχεδιασμούς της πρώτης φοράς ήταν τόσο ισχυρή και εσωτερική, που σηματοδότησε την καριέρα του, τη ζωή του. Ησύχασε όταν είδε τα βλέμματα των συμφοιτητών του. Ήταν ξένος, άβγαλτος, δεν γνώριζε καλά τη γλώσσα, όμως το θέατρο ξεκλείδωσε την αυτοπεποίθησή του, τα όνειρά του. Είχε την τύχη να παρακολουθήσει και οργανωμένα εργαστήρια από τη διάσημη αμερικανική θεατρική εταιρείαThe Living Theater με δασκάλα την Τζούντιθ Μαλίνα, που εκείνη την περίοδο έδρευε στην Ιταλία. Τα μέλη της ζούσαν σε κοινοβιακές κοινότητες, διοργάνωναν θέατρο του δρόμου. Δικό της το μότο που ακολούθησε στη ζωή του: «Να επιδιώκουμε να κάνουμε θέατρο εκεί που δεν υπάρχει θέατρο: στους δρόμους, στις φάμπρικες, στις καταλήψεις, στα εγκαταλειμμένα κτήρια, στα φρενοκομεία, στις φυλακές, σε χώρους που υπάρχουν έντονες και ευαίσθητες κοινωνικές καταστάσεις». Επέλεξε να παραμείνει στην Ιταλία και να ασχοληθεί επαγγελματικά με το θέατρο, έκανε επιμορφωτικά σεμινάρια με μαέστρους του θεάτρου στην Ευρώπη και κατέληξε στη Φεράρα, όπου εργάστηκε ως ηθοποιός και θεατρικός παιδαγωγός. Βρέθηκε να κάνει παραστάσεις στο Μεξικό, στην Αργεντινή, στην Κούβα, σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, στην Ευρώπη, στην Κορέα. Θέατρο σε ανοιχτούς χώρους, για όλους, χωρίς αποκλεισμούς. Θέατρο με πυρήνα τον άνθρωπο.
Ως δεκαπεντάχρονος μαθητής στη Θεσσαλονίκη προτιμούσε να πηγαίνει κρυφά από την παρέα του στις Φυλακές του Γεντί Κουλέ, στον καφενέ όπου σύχναζαν οι συγγενείς των κρατουμένων, και η φαντασία του, επηρεασμένη από τα βιβλία του Πετρόπουλου, δημιουργούσε ακούσματα ρεμπέτικων τραγουδιών. Ήταν το κάρμα του. Όταν ήταν 37 ετών, μαζί με έναν πρώην συμφοιτητή της πανεπιστημιακής θεατρικής ομάδας αποφάσισαν να στήσουν θεατρικό εργαστήρι στις Φυλακές του Πέζαρο με έγκλειστους που δεν γνώριζαν θέατρο και δεν είχαν θεατρική παιδεία. Εκεί δούλεψε στην αρχή σε μια παράσταση με το σύστημα «θεάτρου του καταπιεσμένου» του Αουγκούστο Μπόαλ (όπου η δραματουργική εξέλιξη καθορίζεται από τους θεατές) και έπειτα πάνω στις «Δούλες» του Ζενέ. Ακολούθησε άλλο ένα εργαστήρι στις Φυλακές της Ανκόνα. Το 2005 ιδρύει το Balamos Teatro, που ασχολείται με την προώθηση και την ενίσχυση της θεατρικής κουλτούρας. Το 2005 το Κέντρο Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Φεράρα του πρότεινε να διευθύνει τα θεατρικά εργαστήρια και τα ειδικά παιδαγωγικά προγράμματα θεατρικής πρακτικής, δραστηριότητα με την οποία ασχολείται έως και σήμερα…
Το 2006 η διευθύντρια των Φυλακών της Βενετίας ήταν «ανοιχτή» σε καινοτόμες δράσεις και έτσι υιοθέτησε την πρόταση του Μιχάλη Τραΐτση για θεατρικό εργαστήρι στις φυλακές. Η αρχή έγινε με τα «Μετέωρα βήματα» και χρηματοδοτήθηκε από την Περιφέρεια του Βένετο. Το πρόγραμμα είναι ενεργό ανελλιπώς από το 2006, ανεξάρτητα από τη ροή των χρηματοδοτήσεων. Κατά καιρούς οι φοιτητές του Κέντρου Θεάτρου του Πανεπιστημίου της Φεράρα επισκέπτονται τις φυλακές και από κοινού με τους έγκλειστους κάνουν μεικτά εργαστήρια αλλά και στήνουν παραστάσεις. Επίσης, στις γυναικείες φυλακές -όπου το θέμα της απουσίας των παιδιών είναι κυρίαρχο- επέλεξε να στήσει θεατρική παράσταση από κοινού με έγκλειστες και μαθητές της Α΄ Γυμνασίου από μια υποβαθμισμένη συνοικία της Φεράρα. Οι παραστάσεις των κρατουμένων γίνονται και εντός και εκτός φυλακών σε όλη την ιταλική επικράτεια, χωρίς συνοδεία αστυνομικών και χωρίς να έχει καταγραφεί καμία απόδραση ή παραβατική συμπεριφορά των εγκλείστων. Πείστηκε για αυτές τις προτάσεις η αρμόδια εισαγγελέας και πλέον παρακολουθούν τις παραστάσεις και εκπρόσωποι του υπουργείου. Με την επιμονή του Μιχάλη επιτράπηκε ακόμη και στους ανήλικους μαθητές η είσοδος στη φυλακή.
Το περιεχόμενο των αρχαίων ελληνικών τραγωδιών, με την αναμενόμενη κάθαρση στο τέλος, είναι προσφιλές θέμα των παραστάσεων. Είναι ιδρυτικό μέλος του Πανιταλικού Συνδέσμου Θεάτρου στις Φυλακές, που κάθε χρόνο διοργανώνει σε μια διαφορετική πόλη της Ιταλίας το φεστιβάλ Destini Incrociati. Το 2022 η διοργάνωση έγινε στη Βενετία. Το «παρών» έδωσε και ο γ.γ. του Διεθνούς Ινστιτούτου του Θεάτρου της UNESCO (ITI - UNESCO) Tobias Biancone, που ανακοίνωσε και τη στήριξή του στην ίδρυση μιας Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Θεάτρου στις Φυλακές υπό την αιγίδα της ITI - UNESCO. Το 2014 ο Μ. Τραΐτσης βρίσκεται στη Βολιβία όταν ο Μοράλες δημιούργησε τις πρώτες φυλακές ανηλίκων. Οι αναμνήσεις του από τις Φυλακές της Λα Παζ είναι οδυνηρές, καθώς μέχρι τότε οι ανήλικοι συγκατοικούσαν με τους ενήλικους. Σαν το «Εξπρές του μεσονυχτίου».
Το θέατρο στη φυλακή είναι απόδραση στη ζωή
Επίσκεψη στις Φυλακές Κορυδαλλού την ώρα του επισκεπτηρίου. Υποδέχεται τον θεατρολόγο Μιχάλη Τραΐτση, τους φοιτητές του Μεταπτυχιακού Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, την επικεφαλής του μεταπτυχιακού τμήματος στο Ναύπλιο Άλκηστη Κοντογιάννη και την εισαγγελέα ε.τ. Ξένη Δημητρίου ο σκηνοθέτης Στρατής Πανούριος, ο οποίος με έγκλειστους του Κορυδαλλού προετοιμάζει τη θεατρική παράσταση «Πέρσες», που θα ανέβει στο αίθριο των φυλακών στις 7, 8 και 9 Ιουλίου. Η συνάντηση γίνεται στο νέο θεατράκι των φυλακών, χωρητικότητας περίπου 60 θεατών, που κατασκευάστηκε με χορηγία και όχι με κρατική επιδότηση.
Από τους 20 ηθοποιούς-κρατούμενους ήταν παρόντες οι πέντε. Στάθηκαν πάνω στη σκηνή, δίπλα στον Τραΐτση, μίλησαν με ονοματεπώνυμο, χωρίς να κρύβουν τα αδικήματά τους, και τα λόγια τους ήταν αποκαλυπτικά για την «ιαματική» λειτουργία του θεάτρου, την οποία όμως αδυνατεί να κατανοήσει η δικαστική ηγεσία. «Το περιεχόμενο των παραστάσεων είναι η ζωή μας» είπε ο Κώστας που υποδύεται τον Ξέρξη. «Έζησα σαν βασιλιάς, γιατί συμμετείχα σε εμπόριο ναρκωτικών και όπλων. Κυνήγησα το ακατόρθωτο και έφαγα τα μούτρα μου. Τώρα αποζητώ την κάθαρση και τη συγχώρεση από τον δικό μου Δαρείο, την οικογένειά μου. Στο δικαστήριο, όταν τους μίλησα για τη συμμετοχή μου στη θεατρική ομάδα, κανείς δεν με πίστεψε. Αντιθέτως, με ειρωνεία μου απάντησαν, ακόμη και οι εισαγγελείς: Τώρα το σκέφτηκες; Κανείς από τους δικαστές δεν αναγνώρισε την προσπάθεια για μεταμέλεια. Αδιαφόρησαν για τη συμμετοχή μου σε μια κινηματογραφική ταινία, σε σεμινάρια ζωγραφικής. Οι μόνοι που πιστεύουν σ’ εμάς είναι οι δάσκαλοι μας. Συνεχίζω το θέατρο γιατί αισθάνομαι υποχρεωμένος για την εμπιστοσύνη που μου δείχνουν. Όταν φεύγω από το κελί για το θέατρο, τα ξεχνώ όλα: την ειρωνεία, την καζούρα, την απαξίωση από τους συν-κελίτες, τις δυσκολίες να κρατήσω το φώς ανοιχτό για να μάθω τα λόγια. Στην πτέρυγα οι συζητήσεις όλες περιστρέφονται γύρω από την παραβατικότητα. Ο χρόνος δεν έχει όρια. Όταν φτάνω εδώ, στο θεατράκι, μπαίνω στον παράδεισο, σε έναν κόσμο που δεν γνώριζα ότι υπάρχει. Εδώ δεν είναι φυλακή, είναι ζωή».
Σιωπή στο ακροατήριο. Συνεχίζει ο κρατούμενος, πρώην αστυνομικός Χριστόδουλος: «Εδώ, στο θέατρο, δεν έχει σίδερα, δεν έχει άγχος, δεν είναι φυλακή. Όταν, όμως, έρχεται η ώρα της επιστροφής στο κελί, όλα σκοτεινιάζουν. Εκεί επικρατούν η ματσίλα, ο ψευτοανδρισμός, ο χλευασμός, τα πικρόχολα σχόλια για την ευαισθησία μας να ασχοληθούμε με το θέατρο. Και στα δικαστήρια, ούτε ένα μπράβο! Εμείς, όμως, είναι ευκαιρία τουλάχιστον κάτι να κερδίσουμε για μας. Φεύγω το πρωί για το θέατρο και γυρνάω το βράδυ στο κελί. Στεναχωριέμαι που τα σαββατοκύριακα και τις γιορτές δεν έχουμε θεατρικό εργαστήρι. Το θέατρο είναι απόδραση στη ζωή». Τα λόγια του Χριστόδουλου συνοδεύονται από ένα μειδίαμα όταν ακούει ότι στην Ιταλία οι παραστάσεις εκτός φυλακών γίνονται χωρίς αστυνομικούς: «Εδώ τα ΜΑΤ θα ήταν περισσότερα από τους θεατές».
Θέατρο που κλείνει την περιστρεφόμενη πόρτα της υποτροπής
Της
Ξένης Δημητρίου*
Τον Νοέμβριο του 2022 είχα την τύχη να βρεθώ στο Διεθνές Συνέδριο Θεάτρου στη Βενετία, που διοργανώθηκε από τους σκηνοθέτες των φυλακών, με μπροστάρη τον Μιχάλη γιατί είναι η πόλη που ο ίδιος δραστηριοποιείται στις φυλακές.
Οι ύμνοι που ακούστηκαν από θεατράνθρωπους που δραστηριοποιούνται στις φυλακές απ’ όλον τον πλανήτη για τον δικό μας Μιχάλη δεν λέγονται. Ο Έλληνας Μιχάλης, Έλληνας μέχρι το κόκαλο. Είχα ψηλώσει εγώ από αυτά που άκουγα για εκείνον. Όμως αυτό που ακολούθησε ήταν συγκλονιστικό. Οι θεατράνθρωποι κι εμείς βρεθήκαμε στις Φυλακές Guidecca να παρακολουθήσουμε μια παράσταση που είχε ετοιμάσει ο Μιχάλης με κρατούμενες και με παιδιά Γυμνασίου της Φεράρα. Η διάταξη των θέσεων σε σχήμα Π. Το έργο ήταν η ραψωδία της «Οδύσσειας» με τον Κύκλωπα. Ο Κύκλωπας σηματοδοτεί το άγριο ένστικτο και ο Οδυσσέας τον νου, το πνεύμα και το μυαλό. Σε λίγο οι κρατούμενες και τα παιδιά ήρθαν κοντά μας και με λευκά μαντίλια μάς έδεσαν τα μάτια. Είδα την ωραιότερη παράσταση της ζωής μου: ο λόγος, οι ήχοι, οι κρότοι, η μουσική δημιούργησαν τις ωραιότερες εικόνες που μπορεί κανείς να φανταστεί με τα μάτια της ψυχής. Όταν η παράσταση στη Βενετία τελείωσε, ανάμεσά μας -στα ολόλευκα ντυμένοι- οι ποιήσαντες ήθος, παιδιά Γυμνασίου και κρατούμενες. Και ο Μιχάλης στα ολόλευκα φάνταζε σαν τον άγγελο που έφερε σε όλους μας την κάθαρση.
Οι τραγωδοί στην κλασική εποχή δίδασκαν τις τραγωδίες τους, δεν τις έπαιζαν. Ο Μιχάλης διδάσκει αρετές που οι φυλακισμένοι δεν είχαν την τύχη να διδαχθούν, διδάσκει αξίες, την αληθινή ελευθερία που δεν έχει σχέση με το αν είσαι εντός ή εκτός φυλακής αλλά με τα έσω δεσμά του καθενός μας. Ποιο είναι το μεγάλο συν του Μιχάλη; Ότι αγωνίζεται να βγάλει τους έγκλειστους συνανθρώπους μας έξω στην κοινωνία για να γίνουν αποδεκτοί, να μειωθεί το στίγμα που κουβαλάνε, να χειροκροτηθούν, να πιστέψουν στον εαυτό τους, ότι είναι άξιοι για καλύτερα πράγματα. Να διαχειριστούν την ανασφάλειά τους, τη χαμηλή ή ανύπαρκτη αυτοεκτίμηση, τις ματαιώσεις της ζωής που τους οδήγησαν στο έγκλημα, να τους βοηθήσει να ξαναπερπατήσουν στη ζωή.
Οι παραστάσεις του είναι υλοποιημένες με έγκλειστους αλλά και με ανθρώπους από την έξω κοινωνία. Η έξω κοινωνία μέσα στη φυλακή και η μέσα κοινωνία στην έξω. Θέλει μεγάλο αγώνα για να γκρεμιστούν τα στερεότυπα. Ο Τραΐτσης είναι ένας καταπληκτικός μάστορας σε αυτόν τον κόσμο. Με την τέχνη του ανοίγει φεγγίτες, παράθυρα, πόρτες, χτίζει πύλες, διόδους, λεωφόρους για να ενώσει τους μέσα και τους έξω κλείνοντας μόνο μια πόρτα: την «περιστρεφόμενη της υποτροπής» στο έγκλημα.
Θέατρο στη φυλακή. Πριν μερικά χρόνια αυτό θα ακουγόταν οξύμωρο. Όμως ο Μιχάλης το τόλμησε και τώρα το υπηρετεί με πάθος, με έρωτα, με αυταπάρνηση και όχι μόνο. Τον κέρδισε η Ιταλία. Στείλαμε φως ελληνικό στην Ιταλία, στη χώρα που έχει θεσμοθετήσει στο σύνταγμά της και έχει κατοχυρώσει τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις φυλακές. Και το θέατρο είναι σχολείο που διδάσκει ενδοσκόπηση, αυτογνωσία, εσωτερική αποφυλάκιση.
Το 2015 είχα την τύχη να γνωρίσω τον Μιχάλη στο Φεστιβάλ της Φεράρα, ένα φεστιβάλ αλλιώτικο από αυτά που έχουμε στο μυαλό μας. Φεστιβάλ του πνεύματος, της φιλοσοφίας, της τέχνης, της μουσικής και του θεάτρου. Εκεί είδα πρώτη φορά τις κρατούμενες από τις Φυλακές Guidecca, πρότυπο γυναικείων φυλακών της Βενετίας, να ανεβάζουν θεατρική παράσταση μαζί με τους φοιτητές της Φεράρα. Στη συνέχεια ο Τραΐτσης, ο Γράψας, η Lewitscka εμψύχωσαν κρατούμενους και επαγγελματίες του θεάτρου. Από τότε ανταμώνουμε συχνά. Σε καμαρώνουμε, Μιχάλη. Φως ελληνικό στην Ιταλία. Σε ευχαριστούμε, Μιχάλη.
*Η Ξένη Δημητρίου είναι εισαγγελέας επί τιμή του Αρείου Πάγου
Η πιο μεγάλη δύναμη του θεάτρου είναι η δυνατότητα να μεταμορφώνει
Του Μιχάλη Τραΐτση
Πιστεύω ότι ο σκοπός του θεάτρου είναι να δείξει έναν δρόμο, να προσφέρει μια ευκαιρία για εκπαίδευση και μεταμόρφωση για την κοινωνία και το σωφρονιστικό σύστημα. Το θέατρο στις φυλακές, εφόσον γίνεται με μια σωστή προσέγγιση (είναι ένα πολύ λεπτό και σύνθετο θέμα αυτό), μπορεί να μεταμορφώσει την καθημερινότητα της φυλακής, το κλίμα και τις σχέσεις, προσφέροντας ακριβώς έναν χώρο για εξωστρεφή δράση και σκέψη. Αυτή η διαδικασία μετασχηματισμού αφορά τους ίδιους τους καλλιτέχνες, οι οποίοι δεσμεύονται να εντοπίσουν νέες «οπτικές γωνίες» προκειμένου να κατανοήσουν καλύτερα το έργο τους.
Στο θέατρο γενικά, αλλά ειδικότερα στο θέατρο στις φυλακές, προσπαθώ να επικεντρώσω τη δουλειά μου στο τι συμβαίνει στους ανθρώπους που διασχίζουν αυτές τις πρακτικές, δηλαδή το τι συμβαίνει και σε ποιον. Το θέατρο στις φυλακές μπορεί να αναμορφώσει τους κρατούμενους, αλλά ταυτόχρονα το ίδιο θέατρο μπορεί να αναμορφωθεί όταν εφαρμοστεί με αρμόζοντα τρόπο μέσα σε ένα σωφρονιστικό ίδρυμα. Η θεατρική πρακτική, δρώντας στο επίπεδο της αυτοεκτίμησης, της έρευνας, της ανακάλυψης πόρων και ποιητικών που πιθανότατα να μην γνωρίζει κανείς ότι διαθέτει, δρώντας στη μνήμη, αναπτύσσει ή και εδραιώνει το βάθος, τη δύναμη, την ευημερία. Ακριβώς επειδή το θέατρο μπορεί να ανοίξει διαύλους διαφορετικούς από τον ορθολογισμό, μπορεί να διερευνήσει τους φόβους μας, να δημιουργήσει συγκρούσεις, να καταρρίψει τις άμυνες, να αμφισβητήσει πρότυπα και πάγιες συμπεριφορές, μπορεί να δώσει μια ματιά σε άλλα σενάρια και χαρακτήρες, να σκάψει βαθιά στις ρίζες. Και βέβαια αυτή η διαδικασία δεν υφίσταται άνευ κόπωσης, σύγχυσης, ιλίγγου και πόνου. Στη διαδικασία μιας παράστασης, οι κρατούμενοι/ες έχουν αρχικά σθεναρή αντίσταση. Όσοι γνωρίζουν την πραγματικότητα της φυλακής ξέρουν καλά πόσο σχεδόν αναπόφευκτο είναι να περιχαρακώνεται κανείς γύρω από μηχανισμούς και δυναμικές που τείνουν να αποδυναμώνουν και να περιστρέφονται σε άκαμπτα και επικριτικά πρότυπα και ρόλους. Και δεν μπορεί κανείς να μην κατανοήσει τις άμυνες επιβίωσης.
Αυτό που προσπαθώ να μεταδώσω στους κρατούμενους/ες ηθοποιούς μου είναι ότι, κατά τη διάρκεια της θεατρικής δραστηριότητας, πρέπει να προσπαθήσουν να μπουν σε μια οικεία διάσταση με τον εαυτό τους, γνωρίζοντας παράλληλα ότι χρειάζεται τεράστια προσπάθεια για να αναστείλουν όσο το δυνατόν περισσότερο τη μονομέρεια και τη σκληρότητα της φυλακής. Με αυτήν την έννοια, το θέατρο μπορεί να είναι ένα πιθανό εργαλείο, αν και όχι το μοναδικό, για να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του, να έρθει σε επαφή με τη συναισθηματικότητά του, να διερευνήσει τα δημιουργικά του μέσα, να διαχειριστεί την αναγκαστική συνύπαρξη, να αντιμετωπίσει τις συγκρούσεις με πιο δημιουργικούς τρόπους. Ένας από τους στόχους της δουλειάς μου είναι να χαράξω διαδρομές που σίγουρα δεν είναι απλές και ευθύβολες, αλλά, ταυτόχρονα, προτείνω για την πορεία μια προσέγγιση ελαφρότητας, χωρίς απογοητεύσεις. Το θέατρο ως χώρος της σύγκρουσης και της ευγένειας. Είναι σχεδόν αδύνατο να αφαιρέσει κανείς μια αρνητική, πολλές φορές απελπιστική σκέψη που εισβάλλει σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής, αλλά το θέατρο μπορεί να χαράξει νέα σημεία στίξης, όπου ο ίδιος ο πόνος μπορεί να βρει ελαφρότητα και νέες αφηγήσεις.
Θεωρώ πως η ανθρώπινη πτυχή του σκηνοθέτη και θεατρικού παιδαγωγού στις φυλακές είναι όχι μόνο σημαντική, αλλά και θεμελιώδης. Υπάρχουν τρεις αρχές που πιστεύω ότι αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της παιδαγωγικής του θεάτρου, και ειδικότερα στις φυλακές: ο σεβασμός, η εμπιστοσύνη και η έλλειψη κρίσης για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Προσπαθώ πάντα να κινηθώ με γνώμονα αυτές τις αρχές για την επίτευξη ενός στόχου που πρέπει να είναι τόσο παιδαγωγικός όσο και καλλιτεχνικός. Η ποιότητα έχει ασφαλώς να κάνει και με τη φόρμα αλλά και με το κλίμα που μπορεί να δημιουργηθεί με τη συνοχή και τη διαφάνεια της ομάδας, που δεν σημαίνει απαραίτητα την απουσία συγκρούσεων, με την προσοχή στο γενικό και στη λεπτομέρεια, για την επίτευξη ενός κοινού και ισχυρού στόχου μέσω της οικοδόμησης μιας γέφυρας μεταξύ ηθικής και αισθητικής.
Υπάρχει η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των κρατούμενων ότι όσο πιο «σκληρός/η» είσαι τόσο περισσότερο σε εκτιμούν οι άλλοι/ες κρατούμενοι/ες. Το θέατρο ανατρέπει αυτήν την άποψη. Οι άνθρωποι καλούνται πρώτα απ’ όλα να ακούσουν, να είναι δεκτικοί σε ό,τι συμβαίνει όχι μόνο έξω από τον εαυτό τους, αλλά κυρίως σε σχέση με τα δικά τους συναισθήματα, να ενεργοποιήσουν την ευαισθησία. Πολλές φορές αναρωτιέμαι τι μπορεί να συμβαίνει όταν ο έγκλειστος αναλογίζεται «τι μένει όταν όλα χάνονται». Και έχω την εντύπωση πως αυτό που μένει είναι «μόνο» ο εσωτερικός κόσμος και οι εικόνες και τα συναισθήματα που εμπεριέχει. Και ακριβώς εκεί μπορεί να γεννηθεί και να ξετυλιχτεί μια θεατρική περιπέτεια. Για να μπορέσει ο έγκλειστος/η να ανακαλύψει, να μεταμορφώσει τους δικούς του/ης χάρτες, να ξαναβρεί και να ανανεώσει τις δικές του/ης ιστορίες, να αποκτήσει νέες οπτικές γωνίες και άλλους τρόπους ανάγνωσης και αντιμετώπισης των γεγονότων, να αγγίξει ένα βάθος που να υπερβαίνει όλα τα στερεότυπα. Δηλαδή τη φαντασία, τη δημιουργικότητα, τις ανθρώπινες σχέσεις ως παιδαγωγικά εργαλεία.
Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι στις φυλακές δεν είναι το ίδιο να εργάζεσαι με άνδρες ή γυναίκες, υπάρχουν διαφορετικές εμπειρίες, δυναμικές και ευαισθησίες. Και στις δύο περιπτώσεις απαιτείται προσεκτική συμπεριφορά, διότι όταν ένα άτομο εμπιστεύεται τον εαυτό του και μειώνει τις άμυνές του, προσφέρεται στη γύμνια του και αυτό απαιτεί μεγάλη λεπτότητα και επαγγελματισμό. Αν δημιουργείται μια ομάδα, αν η διαδρομή βασίζεται στην έρευνα, στον πειραματισμό, στην ομαδικότητα και όλα όσα ανέφερα παραπάνω, το τελικό αποτέλεσμα έρχεται κατά κάποιον τρόπο από μόνο του.
Δεν χρειάζεται να κάνει κανείς πολλά πράγματα: αντιθέτως, πρέπει να θέσει τον εαυτό του σε μια κατάσταση οργανικότητας και φυσικότητας ώστε τα συναισθήματα, οι ιστορίες, οι εικόνες που ο καθένας έχει μέσα του να εκδηλωθούν από μόνες τους. Με αυτόν τον τρόπο το αποτέλεσμα έχει μια αυθεντικότητα που το καθιστά αληθινό. Η ομορφιά είναι η αλήθεια. Ηθική και αισθητική χρειάζεται το θέατρο στις φυλακές.
