Πώς μετράμε την πολιτική πολυφωνία; Μετράμε τον χρόνο έκθεσης των κομμάτων; Μετράμε τον αριθμό εμφανίσεως προσώπων; Είναι ποσοτικό μέγεθος ή και ποιοτικό μέγεθος; Και τι σημαίνει πολιτική πολυφωνία; Σημαίνει πληρότητα; Μήπως αμεροληψία; Αντικειμενικότητα;
Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, το αρμόδιο όργανο από το σύνταγμα να ελέγχει και να επιβάλλει στους σταθμούς την πολιτική πολυφωνία, τα βρήκε σκούρα. Όχι μόνο γιατί δεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στην κλήση του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. προ δύο ετών και να παρέμβει αποτελεσματικά στο πάρτι των καναλιών με τον Κυριάκο Μητσοτάκη και την παρέα του την περίοδο της καραντίνας και μετά, όταν εξαφάνιζαν αβέρτα παρεμβάσεις της αντιπολίτευσης και της Κοινωνίας των Πολιτών. Αλλά και γιατί όταν επιχείρησε να παρέμβει, βρήκε την αντίσταση του Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο ακύρωνε σωρηδόν τις αποφάσεις κυρώσεων στα κανάλια για παραβίαση της πολιτικής πολυφωνίας. Πώς θα μπορούσε να λυθεί ο κόμπος;
Η αλήθεια είναι ότι οι ακυρωτικές αποφάσεις του ΣτΕ δεν έχουν έναν κεντρικό κορμό, μερικές φορές είναι μεταξύ τους αντιφατικές, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Από την άλλη πλευρά, οι αποφάσεις του ΕΣΡ για την πολιτική πολυφωνία που καταφθάνουν στο ΣτΕ προς αξιολόγηση είναι συχνά και αυτές ελλιπείς και καθόλου καλά τεκμηριωμένες, με λογικά άλματα και με ανεπαρκή επιχειρηματολογία.
Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης απευθύνθηκε στις ανεξάρτητες Αρχές ραδιοτηλεόρασης όλης της Ευρώπης, ρώτησε τι κάνουν στις χώρες τους και έλαβε τις απαντήσεις. Απευθύνθηκε επίσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Εργαστήριο Ελληνικής Πολιτικής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης από το οποίο έλαβε τη μελέτη «Πολιτική πολυφωνία στην ελληνική τηλεόραση: Θεωρητική επισκόπηση και μεθοδολογικές προτάσεις για τη μέτρησή της». Τη μελέτη υπογράφουν ο επίκουρος καθηγητής Γιάννης Τσίρμπας, ο επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλέξανδρος Κεσσσόπουλος και η υποψήφια διδάκτωρ Λίνα Ζηργάνου.
Το ΕΣΡ έλαβε υπόψη τη μελέτη, τις αναφορές από τις χώρες της Ευρώπης, αλλά και επιστολές που έλαβε σχετικά από την ΕΣΗΕΑ και την Ένωση Τηλεοπτικών Σταθμών και συνέταξε έκθεση την οποία υπογράφουν ως συντακτική επιτροπή οι ειδικοί επιστήμονες Όλγα Γαρουφαλιά, νομικός ΕΣΡ, Μαριάννα Κεφαλληνού, ψυχολόγος, Στέλλα Γαλάνη, επικοινωνολόγος και Ελισάβετ Βουραζέρη, Π.Ε. Διοικητικού-Οικονομικού.
Τι γίνεται στις άλλες χώρες;
Η συμπυκνωμένη πληροφορία από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, που εκφράζουν ποικιλία συστημάτων και παραδόσεων, δείχνει ότι η Ελλάδα βρίσκεται περίπου στον μέσο όρο, οι ρυθμίσεις και οι πρόνοιες, όπως προβλέπονται μάλιστα, δεν διαφέρουν σημαντικά από τα πιο εξελιγμένα ρυθμιστικά συστήματα στην Ευρώπη.
1. Αναγνωρίζεται η έννοια της εξωτερικής και εσωτερικής πολυφωνίας. Ως εξωτερική πολυφωνία νοείται η ύπαρξη ευρέος φάσματος σταθμών, οι οποίοι συνολικά εξασφαλίζουν την απαιτούμενη πολυφωνία. Ως εσωτερική πολυφωνία νοείται η ύπαρξη στον κάθε σταθμό ξεχωριστά ποικιλίας προγραμμάτων που παρουσιάζουν διάφορες πολιτικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές απόψεις.
2. Για την πολυφωνία ή πολιτική πολυφωνία εφαρμόζονται κυρίως οι γενικότεροι κανόνες της αντικειμενικής, αμερόληπτης και δίκαιης παρουσίασης ειδήσεων και πληροφοριών. Γίνεται εφαρμογή παρόμοιων με την Ελλάδα κανόνων για την εξασφάλιση της πολιτικής πολυφωνίας: αντικειμενικότητα, παρουσίαση διαφορετικών απόψεων, αμεροληψία, ποικιλομορφία, πληρότητα, δίκαιη, ακριβής, ισορροπημένη παρουσίαση, ίση μεταχείριση, δίκαιη κατανομή χρόνου.
3. Η ελευθερία της έκφρασης των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών δεν είναι απόλυτο δικαίωμα, αλλά υπόκειται σε περιορισμούς έπειτα από στάθμιση αυτού με άλλα (αντιτιθέμενα) δικαιώματα, όπως εκείνα της αντικειμενικής ενημέρωσης και του δικαιώματος του κοινού για λήψη πληροφοριών.
4. Αναγνωρίζεται συντακτική ελευθερία και αυτονομία στους σταθμούς ως προς την επιλογή των θεμάτων, την επιλογή των συμμετεχόντων σε εκπομπές, την κατανομή του χρόνου, τη δομή του προγράμματος και τους τρόπους εξασφάλισης της αμερόληπτης και δίκαιης παρουσίασης. Αναγνωρίζονται επίσης η δημοσιογραφική ελευθερία και η ευχέρεια αξιολόγησης των ειδήσεων. Τα παραπάνω ωστόσο δεν ακυρώνουν την υποχρέωση εξασφάλισης δίκαιης, αμερόληπτης και αντικειμενικής κάλυψης των θεμάτων.
5. Στον κατά περίπτωση έλεγχο τήρησης της πολιτικής πολυφωνίας γίνεται χρήση ποσοτικών κριτηρίων χωρίς να εφαρμόζεται αυστηρή μαθηματική κατανομή χρόνου. Έχει ιδιαίτερη σημασία η δίκαιη και αντικειμενική παρουσίαση (προβολή απόψεων των πολιτικών κομμάτων, παρουσίαση αντίθετων απόψεων) που στοχεύει στην καλλιέργεια του δημόσιου διαλόγου. Δεν απαιτείται μετάδοση αντίθετων απόψεων για όλα τα θέματα, αλλά κυρίως για τα δημόσιου ενδιαφέροντος.
6. Επικρατέστερο ποσοτικό κριτήριο αποτελεί ο χρόνος προβολής των πολιτικών κομμάτων και ο αριθμός εμφανίσεων των πολιτικών στελεχών. Στην Ισπανία απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί το κόμμα να έχει λάβει 5%. Στη Γαλλία ο χρόνος που αναλογεί στον ΠτΔ και στα μέλη της κυβέρνησης δεν πρέπει να υπερβαίνει το ένα τρίτο του συνολικού χρόνου προβολής των λοιπών κομμάτων, ο οποίος καθορίζεται με βάση το εκλογικό αποτέλεσμα, τον αριθμό εκλεγμένων, τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων κ.ά. Η Ιταλία προσμετρά στον χρόνο προβολής πολιτικών στελεχών και τον χρόνο των θεσμικών εκπροσώπων (π.χ. Προέδρου της Δημοκρατίας, πρωθυπουργού, μελών της κυβέρνησης).
Το καλύτερο μοντέλο
Στην Ελλάδα, τόσο το ΣτΕ όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) συγκλίνουν στις αποφάσεις που έχουν εκδώσει ανταποκρινόμενοι στην επιταγή του συντάγματος για «αντικειμενική και επί ίσοις όροις μετάδοση πληροφοριών και ειδήσεων», κρίνοντας κατά καιρούς τα εξής:
* Μη μαθηματική κατανομή του χρόνου μεταξύ των κομμάτων.
* Ευχέρεια του δημοσιογράφου στο πλαίσιο άσκησης της δημοσιογραφικής ελευθερίας για αξιολόγηση και επιλογή ειδήσεων.
* Τήρηση ίσων αποστάσεων και μη αποσιώπηση συγκεκριμένων απόψεων.
* Συνέχιση παράλειψης παρουσίασης απόψεων ή δραστηριοτήτων κόμματος για σημαντικό χρονικό διάστημα συνιστά παράβαση.
Δεδομένου ότι η «πολιτική πολυφωνία» είναι κανονιστική έννοια, το πώς ενσωματώνεται εξαρτάται από το κανονιστικό (νομικό) πλαίσιο που υιοθετείται. Το Συμβούλιο της Ευρώπης (2009) ορίζει ότι «πολυφωνία είναι ο βαθμός στον οποίο το περιεχόμενο των ΜΜΕ διαφοροποιείται ως προς ένα ή περισσότερα κριτήρια» δίνοντας μια βασική κατεύθυνση. Η μελέτη των Τσίρμπα κ.ά. διακρίνει, σύμφωνα με τη θεωρία, τρία μοντέλα εννοιολόγησης της πολιτικής πολυφωνίας:
* Το φιλελεύθερο, σύμφωνα με το οποίο τα ΜΜΕ αποτελούν μια αντανάκλαση, έναν καθρέφτη της κοινωνίας. Λειτουργώντας σε ένα εμπορευματικό πλαίσιο, με όρους προσφοράς και ζήτησης, τείνουν να ικανοποιούν τις ανάγκες του τηλεθεατή και με αυτόν τον τρόπο παρουσιάζουν όλες τις κοινωνικές τάσεις.
* Το διαβουλευτικό μοντέλο (Habermas, 1989), σύμφωνα με το οποίο τα ΜΜΕ αποτελούν τη δημόσια σφαίρα όπου μέσα από διάλογο οικοδομείται η συναίνεση.
* Το αγωνιστικό/κριτικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο τα ΜΜΕ αποτελούν πεδίο ιδεολογικού ανταγωνισμού όπου συμμετέχουν όλες οι κοινωνικές ομάδες.
Η πολυφωνία διακρίνεται σε πολυφωνία των πηγών (entities/actors/sources), πολυφωνία των θεμάτων (issues/topics) και πολυφωνία των απόψεων (ideas/viewpoints). Η τελευταία είναι και η δυσκολότερη να μετρηθεί.
Οπως διαπιστώνει η μελέτη του ΕΣΡ, η προσέγγιση που βασίζεται στα χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος της χώρας μας και ως κριτήριο χρησιμοποιεί την εκλογική δύναμη των κομμάτων θεωρείται η πλέον αντικειμενική και ενδείκνυται για την επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων. Η προσέγγιση αυτή είναι και η επικρατέστερη μεταξύ των μελών της ERGA (Ευρωπαϊκές Ρυθμιστικές Αρχές για τη Ραδιοτηλεόραση). Όπως αναφέρεται στην έκθεση που δημοσιεύτηκε το 2018, οι περισσότερες Αρχές εφαρμόζουν την αρχή της «αναλογικότητας».
