Από το 2014 και έκτοτε, η 5η Δεκεμβρίου κάθε έτους είναι αφιερωμένη στο έδαφος ύστερα από απόφαση του ΟΗΕ που υιοθέτησε σχετική πρόταση της Διεθνούς Ένωσης των Επιστημών του Εδάφους (International Union of Soil Sciences). Γιατί όμως ένας οργανισμός της εμβέλειας του ΟΗΕ υιοθέτησε μια τέτοια πρόταση;
Το έδαφος είναι ένας μη ανανεώσιμος φυσικός πόρος, που οι λειτουργίες του είναι τόσο σημαντικές, που δεν είναι υπερβολή να πει κανένας ότι από αυτές εξαρτάται η ζωή στον πλανήτη. Μέσω του εδάφους εξασφαλίζονται:
* Η παραγωγή τροφίμων (μέσω της φυτικής και ζωικής παραγωγής) και, ενέργειας (μέσω της παραγωγής βιομάζας).
* Η ποιότητα και σε μεγάλο βαθμό και η ποσότητα του νερού (μέσω της ρύθμισης της παροχής και του καθαρισμού αυτού).
* Η ανακύκλωση των βασικών στοιχείων που επιτρέπει την αέναη επαναχρησιμοποίησή τους και τη συνέχιση της ζωής στις επόμενες γενιές [μέσω της ανακύκλωσης, με την οποία εξασφαλίζεται η αέναη (επανα)χρησιμοποίηση των βασικών στοιχείων].
* Η εδαφική βιοποικιλότητα, προσφέροντας κατοικία σε έναν τεράστιο αριθμό οργανισμών που προσφέρουν πολυτιμότατες υπηρεσίες στη λειτουργία των οικοσυστημάτων.
* Η ρύθμιση της σύνθεσης της ατμόσφαιρας (μέσω της απελευθέρωσης και δέσμευσης αερίων του θερμοκηπίου), από την οποία εξαρτάται το κλίμα.
* Η παροχή πρώτων υλών για κατασκευή των παντός είδους κτισμάτων.
* Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, που αναδεικνύεται με τις ανασκαφές.
Η απάντηση λοιπόν στο ερώτημα για τη σημασία του εδάφους συνοψίζεται στο ότι το έδαφος συνδέεται ισχυρά με την επισιτιστική επάρκεια και την ασφάλεια του νερού, του κλίματος, της βιοποικιλότητας και της ενέργειας. Το να εξετάζονται όλα αυτά τα θέματα χωριστά και όχι σε συσχέτιση με το έδαφος, με το οποίο υπάρχει στενή διατομεακή σχέση, είναι σοβαρό λάθος. Για παράδειγμα, συζητώντας μόνο για το πρόβλημα της διαχείρισης του νερού χωρίς αυτό να συνδυάζεται ταυτόχρονα με τη διαχείριση του εδάφους, δεν οδηγούμαστε σε ασφαλείς επιλογές για έναν από τους σημαντικότερους φυσικούς πόρους. Η διατομεακότητα αυτή του εδάφους υποστηρίζει ισχυρά τον στόχο της Σύμβασης του ΟΗΕ για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης και τον Μηδενισμό της Περαιτέρω Υποβάθμισης της Γης (Land Degradation Neutrality) μέχρι το 2030. Επιπλέον, η επίτευξη πολλών από τους 17 στόχους της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Development Goals, SDGs) που έθεσε ο ΟΗΕ να υλοποιηθούν μέχρι το 2030 έχουν άμεση σχέση και εξάρτηση από το έδαφος, όπως οι στόχοι:
* Για επίτευξη μηδενικής πείνας (2-zero hunger).
* Για καλή υγεία και ευημερία (3-good health and wellbeing).
* Για καθαρό νερό (6-clean water).
* Για τη δράση για το κλίμα (13-climate action).
* Για τη ζωή στη στεριά (15-life on land).
Δράση για το έδαφος
Σημειώνεται ότι ο πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης των Επιστημών του Εδάφους, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Οχάιο Ράταν Λαλ και διευθυντής του Κέντρου Διαχείρισης και Δέσμευσης Άνθρακα πρότεινε πρόσφατα ότι στους 17 στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης θα έπρεπε να προστεθεί -κατ’ αναλογία με τους άλλους στόχους- και η δράση για το έδαφος (soil action).
Τα παραπάνω σκιαγραφούν ανάγλυφα τη σημασία του εδάφους για τη βιωσιμότητα του πλανήτη. Δυστυχώς όμως, μέχρι τώρα, η αίσθηση είναι ότι, με εξαίρεση τους οργανισμούς που ασχολούνται σοβαρά με θέματα του πλανήτη, όπως ο FAO, οι αρμόδιοι σε χαμηλότερα επίπεδα, κυβερνήσεις, υπουργοί, διοικητικές αρχές που διαχειρίζονται τα εδάφη θεωρούν ότι το έδαφος είναι δεδομένος και σταθερός παράγοντας και με βάση αυτή την αντιεπιστημονική άποψη σχεδιάζουν τη διαχείρισή του. Η κατάσταση όμως είναι τελείως διαφορετική. Το έδαφος δεν είναι δεδομένο και σταθερό, έχει υποστεί μεγάλη υποβάθμιση παγκοσμίως και συνεχίζει να δέχεται τεράστιες πιέσεις από κακοδιαχείριση με αποτέλεσμα τη συνεχή διάβρωσή του, την απώλεια της οργανικής ουσίας, τη θρεπτική διαταραχή, την αλάτωση, την αλλαγή χρήσης, την απώλεια της βιοποικιλότητας, τη ρύπανση και την οξίνιση (η ιεράρχηση από τον FAO). Το μόνο θετικό που υπήρξε τελευταία για την αναγνώριση της σημασίας του εδάφους ήταν η έκδοση ψηφίσματος από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (28.4.21) για την προστασία του εδάφους με πολύ προωθημένες θέσεις.
Τι γίνεται στη χώρα μας;
Έχουμε αντιληφθεί τη σημασία του εδάφους για την επιβίωσή μας; Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα δίνουν απάντηση στο ερώτημα αυτό, όπως:
* Η διατήρηση της καταστρεπτικής νομοθεσίας που όχι μόνο δεν προστατεύει το έδαφος (Ν. 4178/2013), όπως επιτάσσει το σύνταγμα (άρθρο 24), αλλά διευκολύνει τη μείωσή του επιτρέποντας την παραχώρηση γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας σε άλλες χρήσεις (π.χ. φωτοβολταϊκά πάρκα), αντί να αξιοποιεί για τέτοιες ωφέλιμες δραστηριότητες άγονες εκτάσεις, που αφθονούν στην Ελλάδα.
* Παρά τις μεγαλοστομίες του ΥΠΑΑΤ, όταν ανακοίνωσε τη επανασύσταση της Εθνικής Επιτροπής για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, ύστερα από έντονη πίεση που δέχθηκε από βουλευτή της αντιπολίτευσης, που ήταν όρος της Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης που υιοθέτησε η χώρα μας με τον Ν. 2468/6.3.1997, σχεδόν έναν χρόνο μετά, οι στοιχειώδεις υποχρεώσεις της Πολιτείας (καταβολή ετήσιας συνδρομής μόλις 25.000 ευρώ) δεν εκπληρώνονται. Σημειώνεται ότι η εκκρεμότητα αυτή υπάρχει από το 1997, οπότε ψηφίστηκε ο ανωτέρω νόμος, μέχρι σήμερα.
* Στο Σχέδιο του Εθνικού Κλιματικού Νόμου δεν αναφέρεται πουθενά η σημασία του εδάφους στην επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας, όταν είναι πασίγνωστος ο ρόλος των εδαφών στην εξέλιξη του κλίματος. Το έδαφος είναι αποθήκη στην οποία μπορεί να δεσμευθούν τεράστιες ποσότητες άνθρακα (περιέχει υπερτριπλάσιες ποσότητες από ό,τι η ατμόσφαιρα), αλλά ταυτόχρονα είναι πηγή εκπομπών άνθρακα εάν δεν εξασφαλίζεται ορθολογική διαχείρισή του.
Ετσι λοιπόν η 5η Δεκεμβρίου αποκτά ιδιαίτερη σημασία προκειμένου να θυμόμαστε τον ρόλο του εδάφους για τη ζωή στον πλανήτη και να παίρνουμε τα απαιτούμενα μέτρα για την προστασία του. Για το 2021 η 5η Δεκεμβρίου είναι αφιερωμένη στον κίνδυνο των εδαφών από την αλάτωση και στα μέτρα για ενίσχυση της παραγωγικότητάς του.
* Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ Δήμητρα
